D66 wacht een lastige formatiepuzzel, maar éérst moet blijken of de partij de PVV nu wel of niet verslaat
Restzetel
D66-leider Rob Jetten claimde de ‘historische’ overwinning van zijn partij vrijdagmiddag. „Ik ben heel erg trots. Tegelijkertijd voel ik ook een grote verantwoordelijkheid om tot een stabiel en ambitieus kabinet te komen.”
‘Praktische problemen’ bij extra zetel
D66 komt in de voorlopige uitslag net als de PVV op 26 zetels uit. Er is zelfs een kans dat D66 zelfs nog een extra restzetel wint. Al hopen de D66’ers achter de schermen dat het bij 26 zetels blijft. „Meer stemmen krijgen dan de PVV is voor mij al zoet genoeg”, zegt een D66’er. Een zetel extra zou de partij met ‘praktische problemen’ opzadelen, ziet deze.
Zo’n 27ste zetel betekent namelijk dat D66, VVD, CDA en JA21 samen alsnog op 76 zetels zouden kunnen uitkomen, waardoor een centrumrechts kabinet van vier partijen tóch binnen handbereik komt. Maar D66 wil liever formeren met GroenLinks-PvdA in plaats van met JA21.
Meerderheid in Eerste Kamer
Niet voor niets benadrukte Jetten vrijdag dat zijn gedroomde ‘stabiele’ kabinet ook in de Eerste Kamer ‘goed aan de slag kan’. Daar heeft de optie met JA21 bij lange na geen meerderheid. Een kabinet van D66, VVD, CDA en GroenLinks-PvdA heeft met 86 van de 150 zetels een ruime meerderheid in de Tweede Kamer en heeft ook in de Eerste Kamer bijna een meerderheid. De VVD sluit die optie echter uit.
Jetten heeft daarom een oproep aan VVD-leider Dilan Yesilgöz. „Laat deze uitslag op je inwerken. De kiezer wil ook dat we stoppen met de gedoetjes en snel een stabiel kabinet vormen.” Volgens Jetten verschilt campagnetijd van formatietijd. „Nu hebben we een andere verantwoordelijkheid en dat is zorgen dat het land zo snel mogelijk verder kan.”
Voortouw bij de formatie
Of het er nu 26 blijven of 27 worden: omdat D66 meer stemmen haalt dan de PVV, krijgt Jetten het voortouw bij de formatie. Komende dinsdag mag hij een verkenner naar voren schuiven. Jetten wil nog geen naam noemen. „Het zal een verkenner zijn die echt met alle kanten van het politieke spectrum goed kan samenwerken.”
De verkenner verzamelt alvast voorkeuren en blokkades qua coalitievorming. Uit diens verslag zal blijken dat de andere grote partijen geen kabinet willen vormen met de PVV. Die optie is dan al uitgesloten, nog voor de nieuwe Tweede Kamer op 12 november aantreedt. Op die manier kan de informateur straks meteen uit de startblokken schieten nadat er over twee weken wordt gedebatteerd over de verkiezingsuitslag.
Restzetel voor SP?
De Kiesraad stelt pas vrijdag 7 november de definitieve uitslag vast. Op het laatste moment kan er namelijk nog iets verschuiven omdat bijvoorbeeld de restzetelverdeling nét anders uitvalt. Vooral voor de SP is het nagelbijten: die partij sleept in de laatste tussenstand de laatste restzetel binnen. Vooral door de nog niet getelde stemmen uit het buitenland zou de SP die zetel nog kunnen kwijtraken aan D66.
Dit weekend ligt het formatieproces stil. Veel partijen zijn daar allerminst rouwig om: de campagnes hebben veel energie gevergd en lijsttrekkers willen graag even bijtanken voor zij een slopend formatieproces ingaan. Bovendien valt te beluisteren dat het ook wel goed is om even een paar dagen afstand te nemen, zodat de hitte van de campagne plaats kan maken voor een meer constructieve houding tijdens de kabinetsvorming.
EINDE
Optie 1: D66, VVD, CDA en GroenLinks-PvdA
Een middenkabinet van D66, VVD, GroenLinks-PvdA en het CDA wordt vaak genoemd als een van de meest voor de hand liggende opties voor een nieuw kabinet. Het kan rekenen op een Kamermeerderheid van 86 zetels. Deze combinatie heeft ook de voorkeur van de grootste coalitiepartij D66 en initiatiefnemer bij de formatie, Rob Jetten.
Toch is dat nog niet zo eenvoudig als op het eerste gezicht lijkt, zegt politiek verslaggever Frits Wester. “Een van de redenen is dat de VVD dit tijdens de campagne heeft uitgesloten. Partijleider Dilan Yeşilgöz heeft haar kiezers expliciet beloofd niet met GroenLinks-PvdA te zullen samenwerken in een kabinet”, zegt Wester. “Dat heeft ze ook na de verkiezingen herhaald.”
Dat is overigens niet het enige probleem voor deze coalitie. “Ook GroenLinks-PvdA zal nog niet overtuigd zijn om zo maar mee te regeren. De partij heeft 5 zetels verloren en ook haar leider is opgestapt. Het is niet gek dat de partij dan wil hergroeperen, wellicht dat de partij dat liever in de oppositie doet. Daarnaast, voor de partij is het helemaal niet zo aantrekkelijk om als meest linkse partij in zo’n kabinet met drie rechtsere partijen te gaan zitten. Dan raakt je verhaal nogal in de verdrukking.”
Dat laatste is ook voor de jongerenorganisaties van GroenLinks en PvdA reden om de moederpartij op te roepen niet in een ‘rechts kabinet’ te stappen.
Een ander ‘probleem’ van deze coalitie is dat dit kabinet – dat wel een ruime meerderheid heeft in de Tweede Kamer – geen meerderheid zou hebben in de Eerste Kamer. Instemming van de Eerste Kamer met nieuwe wetten is tenslotte noodzakelijk om die in te voeren. De partijen hebben daar gezamenlijk 35 zetels, dat is 3 zetels te weinig voor een meerderheid. “Maar waarschijnlijk zijn daar wel meerderheden te regelen met bijvoorbeeld steun van de ChristenUnie”, zegt Wester.
Optie 2: D66, VVD, CDA en JA21
De andere veelgehoorde mogelijke coalitie is die van centrumrechts. VVD-leider Yeşilgöz heeft het de hele campagne nergens anders over. Het bestaat uit D66, VVD, CDA en JA21. Deze coalitie kan rekenen op steun van 75 zetels in de Tweede Kamer. Geen meerderheid, maar het kabinet kan ook niet worden weggestuurd door een linkse Kamermeerderheid. Bovendien kan het mogelijk toch op 76 zetels rekenen, als D66 nog een restzetel in de wacht sleept.
“Het probleem daarbij is dat de verschillen tussen D66 en JA21 groot zijn. D66-leider Rob Jetten heeft zijn voorkeur uitgesproken voor samenwerking met GroenLinks-PvdA boven JA21. Ook is het voor D66 niet aantrekkelijk om als meest linkse partij in zo’n kabinet te gaan zitten. Hierbij geldt hetzelfde verhaal als voor GroenLinks-PvdA in dat andere kabinet: je wilt niet als enige aan de ‘linkerflank’ zitten. Dan ligt het compromis ver van jouw eigen overtuiging. Voordeel is dat VVD dit heel erg graag wil, net als JA21.”
Maar hier maakt de Eerste Kamer het veel lastiger, zegt Wester. Deze partijen hebben daar slechts 24 zetels. Dat komt niet in de buurt van een benodigde 38 zetels. “Zo’n kabinet is dan minimaal afhankelijk van steun van de BBB, en haar 13 zetels. Die partij kan dan enorme eisen stellen en anders alles tegenhouden. Dat geldt ook als dat kabinet steun zou zoeken van GroenLinks-PvdA, die in de Eerste Kamer 14 zetels heeft.”
Optie 3: Minderheidskabinet van D66, VVD en CDA
Een andere mogelijkheid is een minderheidskabinet van D66, VVD en CDA. Dat kan rekenen op 66 zetels. “Voor een meerderheid kan zo’n kabinet het ene moment kijken naar links – GroenLinks-PvdA – en het andere moment naar rechts, – JA21 of PVV en BBB. Maar als je aan weerszijden met zoveel politiek chagrijn te maken krijgt, is de kans dat elkaar over en weer veel gegund wordt, nihil. Dat wordt zeker niet stabiel.”
EINDE