Binnen de pro-Palestijnse protesten die sinds het uitbreken van de Gazaoorlog op veel plekken in de wereld plaatsvinden, hebben anti-zionistische Joden een opvallende stem. Ook in Nederland. Waar komt dat geluid vandaan, en wie zijn de vertolkers?
Ze zijn met weinig, honderd man misschien, maar ze schreeuwen hard. ‘Netanyahu terrorist!’ Op het eerste gezicht een doorsnee pro-Palestijns protest, zoals er zoveel zijn deze dagen. Toch is deze bijeenkomst anders. ‘Joden eisen een staakt-het-vuren’, staat met grote letters achter op de T-shirts van de demonstranten, die ze vanwege de koude wind over hun jassen hebben aangetrokken. ‘Niet in onze naam’, staat op de voorkant.
Het protest is georganiseerd door Erev Rav, een beweging voor anti-zionistische Joden in Nederland. Het is donderdagavond, de demonstranten zitten op de grond voor café Nieuwspoort in Den Haag, waar een verkiezingsdebat over Israël en Palestina plaatsvindt. Voorbijgangers kijken verbaasd naar de combinatie van keppeltjes en arafatsjaals.
‘Nederlanders hebben een heel beperkt beeld van Joden, ze denken dat we allemaal achter Israël staan’, aldus de Israëlisch-Nederlandse Yuval Gal (44), medeoprichter van Erev Rav en tevens nummer 8 op de lijst van Bij1. De beweging is een jaar geleden ontstaan: ‘Het voorziet in een behoefte gelijkgestemden te ontmoeten’, zegt Gal. ‘We vieren Joodse feestdagen samen.’ Gal ervaart in het publieke debat weinig ruimte voor kritiek op het zionisme. ‘Ik word vaak beschuldigd van antisemitisme.’
Zionisme
Zionisme, het streven van het Joodse volk naar een eigen staat, kent zijn oorsprong in de 19de eeuw. ‘Het is nauw verwant aan het Europees nationalisme’, aldus de Israëlisch-Nederlandse Erella Grassiani, universitair hoofddocent antropologie aan de Universiteit van Amsterdam en medeoprichter van Gate48, een organisatie voor kritische Israëli’s in Nederland. ‘Joden werden uitgesloten bij de natievorming, geweld en antisemitisme namen toe.’ In die context schreef de Joods-Hongaarse journalist Theodor Herzl in 1896 Der Judenstaat, dat als startschot van het zionisme geldt.
Lang niet alle Joden waren enthousiast over het idee een Joodse staat te stichten in Palestina. In linkse, anti-nationalistische kringen bestond nog de hoop dat het socialisme een beter leven zou brengen voor iedereen, inclusief de Joden. Voor anderen was de stap om te verhuizen naar een onbekend land simpelweg te groot, hun identiteit was diep verbonden met hun landen van herkomst.
Veel Joden die al in Palestina of in andere Arabische landen woonden, stonden sceptisch tegenover het zionistische project. ‘Er zou een staat worden gesticht gestoeld op Europese idealen en de lokale Joden waren cultureel gezien heel anders’, legt Grassiani uit. Hun invloed was echter beperkt: ‘Toen de zionistische beweging eenmaal goed op gang kwam, waren de Europeanen al snel in de meerderheid in Palestina.’
Ook in orthodox-religieuze kringen stuitten de ideeën van Herzl op een muur van weerstand. Palestina is weliswaar het beloofde land voor Joden, maar in de Thora staat dat God hun dat land zou schenken. Seculiere zionisten speelden voor God, vonden de critici. Tot op heden erkennen bepaalde orthodoxe stromingen de staat Israël niet.
Stroomversnelling
De Tweede Wereldoorlog, en de systematische moord op zes miljoen Joden, brachten het zionistische project in een stroomversnelling. Maar ook na het stichten van de staat Israël in 1948 heeft lang niet iedereen voor verhuizing naar het nieuwe land gekozen. Momenteel wonen er ongeveer zeven miljoen Joden in Israël, wereldwijd zijn er daarnaast nog zeventien miljoen mensen die op basis van hun Joodse wortels aanspraak kunnen maken op Israëlisch staatsburgerschap.
Israël probeert migratie voor hen aantrekkelijk te maken, het is onderdeel van een actief beleid om de Joodse bevolking te laten groeien. ‘De Israëlische staat benadrukt voortdurend dat Israël er is voor alle Joden in de wereld’, aldus Grassiani. ‘Maar dat wil niet zeggen dat alle Joden daar op zitten te wachten.’ Het kan zelfs vervelend uitpakken: ‘Het draagt ertoe bij dat veel mensen Joden en Israël op een hoop gooien, dat ze alle Joden verantwoordelijk houden voor wat het Israëlische leger aanricht in Gaza.’
Dat terwijl de meningen verdeeld zijn. In Amerika is een kwart van de Joden het eens met de stelling ‘Israël is een apartheidsstaat’, zo bleek in 2021 uit onderzoek van het Jewish Electorate Institute. Veel Joden in de diaspora hebben de hoop op een tweestatenoplossing verloren, ook vanwege het gewelddadige optreden van kolonisten in de bezette gebieden. Een vijfde van de Amerikaanse Joden pleit voor het stichten van een seculiere staat waarin Joden en Palestijnen gelijke rechten hebben.
Onder Israëlische Joden is dit geluid veel zeldzamer. ‘Ook in progressieve kringen is het idee van een eenstaatoplossing vrijwel non-existent’, zegt antropoloog Grassiani. ‘De discussie gaat hooguit over waar de grenzen moeten liggen. Veel mensen zijn tegen de bezettingspolitiek, maar ze willen wel in een Joodse staat leven.’
‘We hebben dappere leiders nodig die mensenrechten voorop stellen’, zegt Jelle Zijlstra, een 35-jarige theatermaker en een van de aanwezigen bij de demonstratie. ‘Zowel hier als in Israël en Palestina.’ Dan wordt hij onderbroken door een politieagent, die wil dat de demonstranten hun protest aan de overkant van de straat voortzetten. ‘Joden hebben een donkere geschiedenis’, zegt Zijlstra nog. ‘Maar het is onaanvaardbaar dat onze trauma’s door Israël worden gebruikt om geweld tegen Palestijnen te legitimeren.’
Ik ben opgevoed met de kinderbijbel, daar stond een plaatje in van het beloofde land, het land van melk en honing’, vertelt David Prins, operaregisseur, docent aan de conservatoria van Den Haag en Rotterdam en artistiek leider van Muziektheater Hollands Diep. ‘Het land zonder volk voor het volk zonder land, dat zit er heel diep in bij mij.’
Prins was al volwassen toen hij voor het eerst ‘ingewikkeldheden in zijn bedrading’ kreeg. ‘In het boek Jozua (oude testament, red.) staat wie allemaal om zeep wordt geholpen bij de verovering van het beloofde land’, vertelt hij. ‘Niet alleen de strijdbare mannen, ook vrouwen en kinderen worden afgeslacht.’ Hij kon het verhaal niet los zien van het huidige Israël, en het geweld tegen de Palestijnse bevolking.
Prins was jarenlang verbonden aan de Liberale Joodse Gemeente in Den Haag, en probeerde daar ruimte te scheppen voor dialoog over de staat Israël en de keerzijden van het zionisme. ‘Dat lukte me niet.’
Dat is ook niet verwonderlijk, vindt hij. ‘Na de oorlog zijn in Nederland met veel moeite weer synagogen en gemeenten opgebouwd. Een groot deel van de gemeenschap houdt sindsdien krampachtig vast aan hoe het voor de oorlog ging. De vrees bestaat dat als er ook maar iets verandert, of als we ruimte scheppen voor meer diversiteit aan meningen, dat we onszelf dan afbreken en de offers van onze ouders tenietdoen. We zitten als het ware collectief gevangen.’
Prins verliet de synagoge, maar zijn ongemak met Israël en diens bezettingspolitiek bleef groeien. ‘Ook onder invloed van mijn dochter, die veel uitgesprokener is dan ik. Ze wilde de kidoesj-wijn bij het sabbatsmaal niet drinken als het uit de bezette gebieden kwam.’ Een jaar geleden hoorde Prins van het bestaan van de antizionistische groep Erev Rav. Hij bezocht een bijeenkomst en kwam daar tot zijn verbazing een zangeres tegen met wie hij geregeld heeft gewerkt. ‘We wisten van elkaar dat we Joods waren, maar niet welke mening we hadden. We waren gewend daarover niet te spreken.’
Nu draagt Prins zijn denkbeelden openlijk uit. Hij laat zijn telefoon zien, met op de achterkant een pro-Palestijnse sticker. ‘From the river to the sea’, staat erop. ‘Dat is een enorme stap geweest, die sticker plakken’, zegt hij. Zijn vader, de in 2015 overleden beeldend kunstenaar Ralph Prins, overleefde de Holocaust en ontwierp onder meer het Nationaal Monument Westerbork. Wat hij ervan zou denken dat Prins nu het anti-zionistische geluid vertolkt? Prins denkt even na. ‘Ik denk dat hij het heel ingewikkeld zou hebben gevonden.’
‘Ik vraag me al mijn hele leven af of ik wel Joods genoeg ben’, vertelt Levi Hilz, beleidsmedewerker van Bij1 in Rotterdam. Haar twijfel komt deels voort uit haar familiegeschiedenis. ‘Mijn betovergrootouders zijn in de oorlog vermoord, mijn opa is in weeshuizen opgegroeid en verloor daardoor zijn band met de joodse cultuur en religie.’
‘Mijn moeder heeft een eerste poging gedaan die band te herstellen’, aldus Hilz. ‘Ik heb zelf mijn identiteit verder onderzocht, ook in contact met andere Joden. Ik voel me Joods.’ Tegelijkertijd is ze altijd kritisch geweest over Israël. ‘ik hoor vaak: Je bent niet echt Joods als je Israël niet steunt. Dat ervaar ik als heel kwetsend. Niet alle Joden zijn zionisten. Ik voel geen enkele band met Israël.’
Hilz vindt het kwalijk dat in Nederland vaak wordt verondersteld dat alle Joden zionisten zijn, ook in het politieke debat. En dat kritiek op Israël wordt geframed als antisemitisch. ‘Het is belachelijk dat ik mensen er voortdurend van moet overtuigen dat ik niet antisemitisch ben, en dat de politieke partij waarvoor ik werk niet antisemitisch is’, zegt ze. ‘Dat ze mij als Joods persoon hiertoe dwingen is erg vermoeiend. Bovendien leidt het af van waar het wel over moet gaan, namelijk de oorlogsmisdaden die Israël begaat tegen Palestijnen.’
Volgens Hilz heeft de oprichting van de staat Israël niet bijgedragen aan de strijd tegen antisemitisme, noch de veiligheid voor het Joodse volk vergroot. ‘Het is geen oplossing om Joden allemaal samen op een plek weg te stoppen, je moet Jodenhaat in zijn geheel uitroeien, overal’, vindt ze. Zelf heeft ze in Nederland geregeld te maken met antisemitisme, vaak verhuld als grap. ‘Als mensen de davidster aan mijn ketting zien, zeggen ze: ik wist al dat je Joods was, ik zag het aan je neus.’
Ze hoopt dat er meer bewustzijn komt in Nederland over de diversiteit aan opvattingen binnen de Joodse gemeenschap. ‘Enkele weken geleden werd ik uitgenodigd door het ministerie van Sociale Zaken voor een gesprek tussen moslims, Joden en Palestijnen’, vertelt ze. ‘In eerste instantie waren er alleen maar Joodse mensen van het CIDI (Centrum Documentatie en Informatie Israël, red.) uitgenodigd. Gelukkig was er een alerte ambtenaar die wist dat er ook antizionistische Joden bestaan.’
‘Voor mij is Joods zijn onmogelijk in overeenstemming te brengen met zionisme’, zegt Malachi Shapiro. ‘Vrijwel alle Joden hebben familie die in de meest gruwelijke omstandigheden zijn omgebracht. Ik heb van huis uit meegekregen dat de geschiedenis van onderdrukking, van vluchteling of stateloos zijn, deel uitmaakt van onze identiteit. Het voelt daarom als een parodie om Israël, een etnostaat, te steunen.’
Malachi kwam vier jaar geleden vanuit de Verenigde Staten naar Utrecht om Liberal Arts te studeren. Zijn broer Phineas kwam twee jaar eerder, studeerde politieke filosofie en werkt nu als adviseur in het hoger onderwijs. Beide broers zijn boos en aangedaan door de slachtpartij die Hamas op 7 oktober heeft aangericht en het daaropvolgende geweld van het Israëlische leger tegen Palestijnen.
Phineas is van mening dat het oprichten van Israël een fout is geweest. ‘Het komt voort uit het etno-nationalistische idee dat je mensen moet scheiden op grond van etniciteit of religie’, zegt hij. ‘Terwijl multi-etnische en multireligieuze democratieën veel meer veiligheid bieden, niet alleen voor Joden, maar voor alle mensen.’ Hij pleit voor een eenstaatoplossing, een democratie waarin joden, moslims en andere religies gelijke rechten hebben.
Zijn mening stuit op veel onbegrip in zijn niet-Joodse omgeving: ‘Ze noemen me een zelfhatende Jood.’ Het maakt hem boos. ‘We worden als Joden beperkt in wat onze politieke opvatting mag zijn’, zegt hij. ‘Door te stellen dat antizionisme altijd antisemitisch is, maak je het onmogelijk om Joodse mensen als waardige individuen met eigen meningen te zien. Dat werkt antisemitisme dus juist in de hand.’
Malachi voegt daaraan toe dat hij ook binnen de Joodse gemeenschap wordt verketterd. ‘Toen ik naar Nederland kwam, sloot ik me aan bij een groepje Joodse studenten’, vertelt hij. In 2021 begon ik me in te zetten voor de Palestijnse zaak, toen waren die vriendschappen direct over. Ze appten me lange haatberichten.’
De broers vertellen dat het ook in de Verenigde Staten uiterst gevoelig ligt. ‘Wij komen uit een Joodse gemeenschap waarin zionisme expliciet wordt vermeden als onderwerp’, aldus Phineas. ‘We weten dat er verschillende opvattingen over zijn, dus kun je het er maar beter niet over hebben.’ Ook antisemitisme ervaren ze overal: ‘Het is hier in Nederland wel erger’, aldus Malachi. ‘Een keer zat ik in de bus en toen begonnen ze te zingen. Iets met stank en de kut van Anne Frank. Walgelijk.’
EINDE
EREV RAV
JOODSE ANTI ZIONISTISCHE ORGANISATIE
[WEBSITE]
https://erevrav.nl/
