Founder of al-Qaida with Osama bin Laden who went on to succeed him as its leader
After nearly two decades in hiding, the Egyptian terrorist Ayman al-Zawahiri, successor to Osama bin Laden as head of al-Qaida, has died aged 71. He was killed by two missiles fired from a US drone at his home in central Kabul. Zawahiri provided the arguments and the systematic organisation that persuaded Bin Laden, six years his junior, to operate on an international scale, culminating in the attacks of 11 September 2001 in the US that resulted in more than 3,000 deaths. However, after Bin Laden was killed by US forces in Pakistan in 2011, Zawahiri made threats, but never repeated atrocities against the west on the scale of 9/11.
Once leader, he steered an al-Qaida demoralised by Bin Laden’s death, and later by the emergence in Iraq of the Islamic State in Iraq and Syria (IS) movement. Though the rival jihadis rapidly outdid al-Qaida in brutality, after five years they were largely crushed, leaving Zawahiri’s now more decentralised operation intact, and spreading.
The extent to which Zawahiri had shaped al-Qaida showed in the 9/11 attacks. He placed Egyptian allies in key positions, improved the organisation’s use of media and introduced the blind-cell structure he had used in Egyptian jihadi circles, with lethal results.
Bin Laden and Zawahiri both came from privileged backgrounds. The former was the son of a wealthy Saudi building contractor; the latter a product of Egypt’s educated class. Each was raised in religious but not especially radical households. Both gave up their chosen career paths – medicine in Zawahiri’s case, engineering in Bin Laden’s – to fight a global jihad against what they perceived as enemies of Islam.
Zawahiri officially became leader of al-Qaida in June 2011, six weeks after US Navy Seals killed Bin Laden in Abbottabad. Al-Qaida affiliates from Yemen to Iraq, Pakistan to Malaysia, soon swore their allegiance to him. Zawahiri had formally been Bin Laden’s deputy since 1998 and chaired al-Qaida’s consultative council, and its religious committee, which issued fatwas. As a spokesperson, he often appeared on video; seven weeks after the 7/7 bombings in London in 2005, for instance, he hailed “the blessed London battle … a slap to the face of the tyrannical, crusader British arrogance”.
Nonetheless, delays in choosing Bin Laden’s successor suggested schisms at the top and coincided with setbacks for the group. Starting in December 2010 in Tunisia and January 2011 in Egypt, young, mainly secular, protesters ousted two longstanding authoritarian Arab presidents. Al-Qaida, by contrast, had used violence for decades yet had not toppled a single ruler. Zawahiri’s claims rang hollow when in September 2011 he broadcast an hour-long oration about how 9/11 had prepared the way for what became known as the Arab spring, or what he called “Arab volcano”. By contrast with the charismatic Bin Laden, he seemed austere and less inspirational.
Zawahiri was born in Maadi, a comfortable suburb of Cairo, in the year before the Free Officers overthrew the Egyptian monarchy in 1952. His father, Mohammed Rabie al-Zawahiri, was a professor of pharmacology at Cairo University. His mother, Umayma Azzam, came from a political family. Ayman’s paternal grandfather had been grand imam of al-Azhar University, the world’s most respected seat of Sunni Muslim learning. His uncle chaired the Egyptian Labour party and his grand-uncle Abdel-Rahman Azzam was the first secretary-general of the Arab League.
From a state school Zawahiri went to Cairo University, and in 1974 graduated as a doctor. Proficient in English, French and Arabic, he took a master’s degree in surgery four years later and practised in the Egyptian military.
At the age of 15 he was arrested for belonging to the banned Muslim Brotherhood. He called secular pan-Arabism a false panacea and in his book A Bitter Harvest (1991) rejected the Brotherhood’s ameliorative approach.
From Sayyid Qutb, the Egyptian ideologue killed in an Egyptian jail in 1966, he accepted millenarian ideas that the world was in a state of ignorance, that all leaders of Muslim countries deserved denunciation as apostates, and that only armed struggle and sharia (religious law) could restore past Islamic glories. Zawahiri called democracy “a new religion that deifies humans and gives them the authority to formulate their own laws … while Islam gives the right to legislate exclusively to Allah”. More than anything, he wrote, Egypt’s rapid defeat in the June 1967 war persuaded him that existing Arab structures were bankrupt.
In 1978, he married Azza Nowari, and soon travelled to Pakistan, where from 1980 he treated those injured in the Soviet invasion in neighbouring Afghanistan. Witnessing battlefield horrors fuelled his rage, and on returning home he galvanised the Egyptian Islamic Jihad (EIJ) and a wing of the ultra-violent Takfir wal Hijra (Denunciation and Migration).
In October 1981 extremists assassinated the Egyptian president Anwar Sadat, and when Cairo authorities could not prove Zawahiri’s direct complicity they charged him with illegal possession of arms. He was confined to a tiny cell and reportedly beaten every day, allegedly betraying associates under electric torture.
After his release in 1984, the following year he left Egypt for Saudi Arabia and then Pakistan, never to return. He treated Afghan mujahideen, recruited and trained Arab volunteers to fight Russia’s Red Army, and met Bin Laden in Peshawar in 1986. Both men were inspired by the Palestinian jihadist Abdullah Azzam, with whom Bin Laden had set up the Afghan Services Bureau, Maktab al-Khidamat, in 1984. While Azzam wanted to attack Israel, Zawahiri’s chief target was Cairo.
Advertisement
After Azzam was murdered in 1989, Zawahiri became Bin Laden’s new mentor, personal physician, spokesperson and arms procurer. Many credit him with steering Bin Laden towards dreams of global conquest, alongside Omar Abdel-Rahman, an Egyptian cleric who died in a US jail in 2017.
Bin Laden and Zawahiri accused the Saudi royal family – “brothers of Satan” – of betraying Islam through deference to a Jewish-controlled west. After the 1991 Gulf war they charged the US with stealing Arab oil, propping up corrupt regimes, persecuting Palestinians and Iraqis, and occupying the holy soil of Arabia.
In 1992, Zawahiri’s EIJ and al-Gama’a al-Islamiyya (Islamic Group) initiated a bloody campaign against state officials and Coptic Christians in Egypt. An EIJ attempt in 1993 on the life of the Egyptian prime minister Atef Sidqi backfired, when he survived; a schoolgirl was killed. As popular support ebbed and police harassment grew in Egypt, Zawahiri began to focus more on international operations. In June 1995, EIJ gunmen fired at the Egyptian presidentHosni Mubarak, in Addis Ababa, Ethiopia; in November the faction bombed the Egyptian embassy in Islamabad.
Zawahiri also helped plan the massacre near Luxor in which 58 tourists and four Egyptians were killed in November 1997. He was sentenced to death in absentia in April 1999, along with his brother Mohammed, an EIJ military commander. By now, indigenous EIJ leaders had disowned him and renounced violence, feeling he had acted peremptorily by absorbing them into Bin Laden’s coalition in 1998.
Zawahiri was granted asylum in Denmark in 1991, visited Dagestan, Yemen and Switzerland, held Dutch, Swiss and French passports and used a variety of names and considered founding a television channel in the Netherlands. He even gained a US green card and toured American mosques in 1993, ostensibly seeking charity for indigent Afghan orphans.
Bin Laden moved his headquarters to Sudan late that year and Zawahiri followed. From his vast farm north of Khartoum he promoted al-Qaida’s expanding business interests, deepened ties with Sudan’s political elite, pioneered suicide attacks in Egypt and in 1996 set up Islamist sleeper cells in Bosnia.
But infighting among militants, penetration by Egyptian spies and pressure from Washington led Sudan to expel al-Qaida. Zawahiri sought a new haven: in December 1996 Russian authorities, not realising his true identity, jailed him for six months after he tried to enter Chechnya. The next year he returned to Afghanistan, where in 1998 he co-signed with Bin Laden a fatwa that launched what they called the World Islamic Front for Jihad Against Jews and Crusaders, known as al-Qaida.
Advertisement
Zawahiri urged Muslims to kill US soldiers and civilians and plunder their wealth. On 6 August that year, he warned Americans of “a response which we will write, with God’s help, in a language they will understand”. The next day, terrorists bombed two US embassies in east Africa, killing more than 200 people. The FBI offered $5m for his capture, later raised to $25m.
In 2000, Zawahiri was blamed for the attack on the USS Cole in Yemen. In 2001, he hired the Malaysian biochemist Yazid Sufaat to cultivate anthrax in a laboratory near Kandahar airport. Then came the 9/11 attacks on the World Trade Center and Pentagon, atrocities consistent with Zawahiri’s approach. Interpol sought his arrest.
That December, Zawahiri’s wife Azza and at least one of his childrenwere killed in an American bombing raid in Afghanistan. The defeat of the country’s Taliban government severely hampered al-Qaida’s global effectiveness.
In 2005, Zawahiri pleaded with Musab al-Zarqawi, the leader of al-Qaida in post-Saddam Iraq, to stop killing Shia civilians and Sunni foes in such numbers. Muslim support for al-Qaida fell until Zarqawi’s death the following year. Zawahiri further inflamed intra-Muslim tensions when he accused Iran – and by extension, Shias – of being “religion-sellers” who helped the UK and US bring down the Taliban.
Even before Bin Laden’s death, Zawahiri had established links with groups in Algeria, Mali, Libya, Nigeria, Uzbekistan, Indonesia and Egyptian Sinai around 2006, and with al-Shabaab in Somalia in 2008. In 2009, Zawahiri approved the merger of Saudi and Yemeni militants into Al-Qaida in the Arabian Peninsula, AQAP, which proved to be the most loyal and effective of franchises. By this stage, US intelligence called Zawahiri al-Qaida’s strategic commander, relegating Bin Laden to ideological figurehead.
Advertisement
However, the killing by US drone strikes of 14 AQAP senior leaders between 2011 and 2020 damaged al-Qaida, as did the rise of Zarqawi’s fanatical heirs. In April 2013 the former leader of al-Qaida in Mesopotamia, Abu Bakr al-Baghdadi, announced the birth of IS in Raqqa, Syria. Soon his zealots were fighting al-Qaida’s official Syrian subsidiary, the al-Nusra Front. They attracted Nusra deserters and younger foreign recruits, including from Britain, France, the US and Australia. Unlike al-Qaida, IS conquered actual territory. They ultimately ruled an area as large as Britain between eastern Syria and northern Iraq. From Mosul’s al-Nuri mosque, Baghdadi declared a caliphate in July 2014 – something else Zawahiri had never done – and started marching on Baghdad.
Zawahiri furiously rejected Baghdadi’s demand for allegiance. In January 2017 he called IS cowardly killers and power-hungry liars who “exceeded the limits of extremism” and “misused the enthusiasm of youth”. Eventually an unlikely alliance of Shia and Kurdish militias, Iranian land forces and US air power defeated IS. Al-Baghdadi was killed in 2019.’
By then Zawahiri was the “defining authority” of Hurras al-Din, a coalition of seven factions fighting moderate Syrian rebels, US forces and the Assad regime. But a rebranded Nusra Front disavowed ties with al-Qaida in 2017.
In 2014, Zawahiri launched al-Qaida in the Indian subcontinent to counter IS in Asia. In 2020, UN monitors admitted that al-Qaida was “deeply embedded” with the Taliban, and Zawahiri had directly advised them in talks with Washington. Al-Qaida cooperated in particular with the Taliban’s radical Haqqani network.
Al-Qaida benefited from the 2020 US-Taliban Doha agreement, the US withdrawal from Afghanistan starting in April 2021, and especially the Taliban conquest of Afghanistan the following August. In 2016, Zawahiri had declared loyalty to Hibatullah Akhundzada, the Taliban’s then new amir al-mu’minin (commander of the faithful). Five years later he was delighted when the elusive Akhundzada became Afghanistan’s de facto leader.
Clearly, the Taliban had broken their 2020 promise to the Trump administration to sever ties with al-Qaida. A June 2022 UN report noted increased al-Qaida communications, spoke of influence over Taliban ministers, and warned that Afghanistan might become a base for resumed al-Qaida long-range attacks.
Zawahiri soon moved from the Pakistani borderlands to join his family in the affluent Sherpur neighbourhood of Kabul.
He is survived by three wives and a number of children.
Ayman Mohammed Rabie al-Zawahiri, terrorist leader, born 19 June 1951; died 31 July 2022
De geslaagde Amerikaanse operatie om Al Qaida-leider Ayman al-Zawahiri uit te schakelen is een flinke opsteker voor president Biden. Maar het nieuws van de droneaanval in de Afghaanse hoofdstad Kabul heeft ook zijn schaduwzijde.
‘Gerechtigheid is geschied. Deze terroristenleider leeft niet meer’, zo kondigde de Amerikaanse president tevreden aan dat Al-Zawahiri was gedood bij een droneaanval op zijn schuiladres in Kabul. Het succes van de CIA-operatie is een meevaller die Biden goed kan gebruiken, nu zijn populariteit gevaarlijk diep is gezakt, als gevolg van de stijgende prijzen en de haperende economie.
Veel Amerikanen beschouwen de 79-jarige president als een zwakke leider, dus legde het Witte Huis er veel nadruk op dat Biden zelf actief betrokken was bij het voorbereiden van de droneaanval op het huis waar de opvolger van Al Qaida-oprichter Osama bin Laden zich schuilhield. Niks nieuws overigens: ook zijn voorgangers Barack Obama en Donald Trump waren niet te beroerd om hun rol bij het uitschakelen van Bin Laden (2011) en IS-leider Abu Bakr al-Baghdadi (2019) te belichten.
Met de operatie revancheerde Biden zich niet alleen voor de aanslagen van 11 september, waarbij Al-Zawahiri een belangrijke rol speelde, maar ook voor de vernederende aftocht van de Amerikaanse troepen uit Afghanistan, bijna een jaar geleden. Het chaotische verloop daarvan kwam Biden op het verwijt te staan dat hij het imago van de VS onherstelbare schade had toegebracht door de Afghaanse bondgenoten in de steek te laten.
De precisieaanval op Zawahiri toont Witte Huis-medewerkers aan dat de Verenigde Staten, zoals Biden vorig jaar beloofde, ook na hun vertrek uit Afghanistan nog greep kunnen houden op bedreigingen vanuit het land, met ‘operaties van over de horizon’, zoals dat heet.
Bescherming van Taliban
Het lijkt erop dat de CIA bij de droneaanval op de schuilplaats van Al-Zawahiri hulp heeft gekregen van informanten ter plaatse. Dat zou goed nieuws zijn voor de VS. Maar het feit dat de Al Qaida-leider zich schuilhield in een huis in een villawijk waar tal van hoge Taliban-functionarissen en militaire commandanten wonen, is pijnlijk voor Biden.
Het toont duidelijk aan dat de Taliban zich niet houden aan hun belofte dat zij geen onderdak meer zullen bieden aan terreurgroepen die een bedreiging voor de VS vormen. Het staat wel vast dat Al-Zawahiri daar onder bescherming van de Taliban woonde.
Bidens Republikeinse tegenstanders grepen dat meteen aan om zijn zegerondje te verstoren. Zawahiri’s aanwezigheid in Kabul toont volgens de Republikeinse senator James Inhofe de ‘totale mislukking van het Afghanistan-beleid van de regering-Biden aan’. Het Republikeinse Congreslid Michael McCaul beschuldigde de president ervan dat hij het Amerikaanse volk ‘heeft voorgelogen’. ‘Al Qaida is niet weg uit Afghanistan, zoals Biden vorig jaar valselijk beweerde.’
Nog in juni dit jaar waarschuwden experts van de Verenigde Naties in een rapport dat Al Qaida sinds het vertrek van de Amerikaanse soldaten weer steeds meer bewegingsruimte heeft gekregen onder het Taliban-regime. Het rapport wees er ook al op dat tal van Al Qaida-figuren zouden zijn neergestreken in de vroegere diplomatieke wijk in Kabul, al dachten zij toen nog dat Al-Zawahiri in het onherbergzame gebied langs de grens met Pakistan zou zitten.
Eerder waarschuwde het Soufan Center in New York, dat zich bezighoudt met terroristische groeperingen, al dat Al Qaida na de Amerikaanse terugtrekking bezig was zich te hergroeperen en te bewapenen. Honderden Al Qaida-strijders zouden in de provincie Helmand training krijgen van de Taliban en buitenlandse jihadisten.
Doha-akkoord
Voor Al Qaida betekent de dood van de ervaren Al-Zawahiri, een man die nog met Osama bin Laden zelf heeft gewerkt, ongetwijfeld een zware slag. Toch waarschuwen Afghanistan-experts dat het zeker niet het einde van de terreurgroep zal betekenen. Vooralsnog vertonen de Taliban geen enkele neiging de banden met Al Qaida te verbreken, ondanks de beloften die zij deden in het Doha-akkoord uit 2020 met de VS onder president Trump.
President Biden verzekerde gisteren nog eens dat de VS niet zullen tolereren dat Afghanistan onder de Taliban opnieuw een uitvalsbasis voor terroristische groeperingen zal worden. Maar zijn probleem is dat het Taliban-bewind, waarbinnen de radicale vleugel de overhand heeft gekregen, daar niet erg van onder indruk zal zijn. De Taliban weten dat er onder de Amerikanen geen animo is voor een nieuw militair avontuur in Afghanistan, en al zeker niet bij Biden zelf.
EINDE ARTIKEL
VOLKSKRANT
POSTUUM: AYMAN AL-ZAWAHIRI
ZELFS IN EIGEN KRING WERD AL-ZAWAHIRI, MET ZIJN BELEREND
ZWAAIENDE WIJSVINGER, ALS STEKELIG EN PEDANT ERVAREN
Ayman al-Zawahiri werd afgelopen weekend gedood door een Amerikaanse droneaanval. Het brein achter de aanslagen op 11 september en de opvolger van Osama bin Laden werd al op jonge leeftijd gegrepen door de ideeën van de radicale islam. Wie was hij precies?
‘Het is de plicht voor elke moslim, waar ook ter wereld, om Amerikanen en hun bondgenoten te vermoorden.’ Ayman al-Zawahiri, de opvolger en rechterhand van Al Qaida-leider Osama bin Laden, schreef deze woorden in 1998. Drie jaar later volgde de aanslag op het World Trade Center in New York, die bijna 3 duizend burgers het leven kostte.
De 71-jarige Al-Zawahiri, die dit weekend in de Afghaanse hoofdstad Kabul met een gerichte Amerikaanse droneaanval werd gedood, was de architect van de aanslagen op 11 september in 2001, waarmee de westerse wereld genadeloos geconfronteerd werd met radicaal-islamitische terreur op eigen bodem. Al-Zawahiri had toen al een imposant trackrecord als terrorist opgebouwd elders in de wereld. Zo was hij onder meer verantwoordelijk voor de aanslagen op Amerikaanse ambassades in Kenia en Tanzania in 1998, die meer dan 200 mensen het leven kostten, en de aanslag op toeristen in het Egyptische Luxor in 1997, met 62 doden tot gevolg.
Zaadjes voor radicalisering
De Egyptische Al-Zawahiri groeide op in een gegoed milieu in een buitenwijk van Caïro. Zijn vader was hoogleraar farmacie en zijn grootvader was een zeer vooraanstaand imam aan de belangrijke Al-Azhar-universiteit in Caïro. Al-Zawahiri werd al jong gegrepen door de radicale islam. Hij werd onder meer geïnspireerd door de bekende filosoof en dichter Sayyid Qutb, die gezien wordt als de grondlegger van de radicale politieke islam. Hij raakte als onopvallende en leergierige jonge man overtuigd van diens ideologie moslims te ‘bevrijden’ van het westerse imperialisme en de ‘ontrouwe’ Arabische regimes te vervangen door een staat waarin de ware islamitische leer zou worden toegepast.
Al-Zawahiri sloot zich op 14-jarige leeftijd aan bij de Moslimbroederschap. De executie van Qutb in 1966 door de Egyptische autoriteiten gaf hem op 15-jarige leeftijd het laatste duwtje richting de jihad: hij richtte een radicale ondergrondse beweging op, die later uitgroeide tot de Egyptische Islamitische Jihad. Ook voltooide hij als ijverige student zijn studie medicijnen en vestigde zich als chirurg in een door de Moslimbroederschap gefinancierde kliniek in Caïro. In 1980 werd hij uitgenodigd om te komen werken in een kliniek van het Rode Kruis in Peshawar in Pakistan, waar mujahedin-strijders werden verpleegd die in Afghanistan vochten tegen de Russische bezetters.
In die tijd ontmoette hij voor het eerst de charismatische Osama bin Laden, wiens latere lijfarts en strategisch mastermind hij werd. Bin Laden zou enorm tegen Al-Zawahiri hebben opgekeken, schrijven diverse media. ‘Aymen was het brein voor het lichaam van Bin Laden’, zo omschreef Montassar al-Zayat, een Egyptische advocaat die hem kende, de relatie tegen de Arabische nieuwszender Al Jazeera.
Heilige oorlog
Al-Zawahiri werd eind 1981 in Egypte gearresteerd en drie jaar vastgezet wegens betrokkenheid bij de moord op de voormalige Egyptische president Anwar al-Sadat. Sadat werd door radicale moslims zoals al-Zawahiri gehaat wegens de nauwe banden die hij onderhield met Israël, maar de Egyptische aanklagers konden niet bewijzen dat Al-Zawahiri achter de aanslag zat, waarop hij werd vrijgelaten. Na zijn gevangenisstraf, waar hij ernstig zou zijn gemarteld en verder geradicaliseerd, keerde hij terug naar Afghanistan en vestigde zich later met Bin Laden in Soedan, waar hij zich bekwaamde in het rekruteren van jonge jihadisten en het werven van fondsen voor de ‘heilige oorlog’.
Zo zou hij in 1993 nog onder een valse naam naar de VS zijn gereisd om bij Californische moskeeën geld in te zamelen voor Afghaanse kinderen die door Sovjet-mijnen zijn verminkt. In 1999 schreef de Britse krant The Guardian in een stuk met de titel ‘De Frankenstein die de CIA heeft gecreëerd’ dat Al-Zawahiri direct had geprofiteerd van Amerikaanse fondsen om buitenlandse jihadstrijders op te leiden. De CIA zou tussen 1985 en 1992 een half miljard dollar hebben uitgegeven aan trainingskampen waar uiteindelijk zo’n 15 duizend buitenlandse strijders zijn opgeleid om in Afghanistan tegen de Russen te vechten, maar die zich later tegen de ‘ongelovige en imperialistische‘ Amerikanen keerden.
Persoonlijke leven
Van zijn persoonlijke leven is weinig meer bekend dan dat hij vier keer is getrouwd. Zijn eerste vrouw, met wie hij zes kinderen had, kwam in december 2001 om bij een Amerikaanse droneaanslag in het Afghaanse Kandahar. Hij was toen al samen met Bin Laden ondergedoken omdat er een prijs van 25 miljoen dollar op hun hoofd was gezet, wegens hun rol in de aanslagen van 11 september.
Na de dood van Bin Laden in 2011 was Al-Zawahiri zijn gedoodverfde opvolger, maar hij miste diens charisma en zachtmoedige overtuigingskracht. ‘De jihad tegen Amerika stopt niet met de dood van een commandant of leider’, zo waarschuwde Al-Zawahiri drie maanden na Bin Ladens dood. Met zijn video-toespraken, waar hij met zijn typerend dikke brillenglazen, volle grijze baard en kenmerkende bult op het voorhoofd met belerend zwaaiende wijsvinger hel en verdoemenis predikte, maakte hij weinig vrienden. Ook in eigen kring werd hij als stekelig en pedant omschreven, zo schrijft The Guardian.
De Arabische Lente van 2011, waarin een reeks dictators door volksopstanden van de troon werd gestoten, was als een klap in het gezicht voor Al Qaida. ‘Hiermee werd duidelijk dat de jihad niet de enige manier was om af te komen van Arabische autocraten’, aldus The Guardian in een analyse. Al-Zawahiri probeerde invloed terug te winnen door samen te werken met de radicaal-islamitische bewegingen die de opstand in Syrië en Irak hadden gekaapt, maar die distantiëren zich van het voormalige Al Qaida-hoofdkwartier of gingen op in het veel extremere Islamitische Staat (IS). In zijn laatste jaren was Al-Zawahiri vrij onzichtbaar. Hij zou ernstig ziek zijn, totdat hij onlangs weer werd gesignaleerd op een balkon van een huis in de voormalige diplomatenwijk van Kabul. Op dat balkon werd hij afgelopen weekend getroffen door een drone, terwijl zijn gezin binnen was en de aanslag overleefde.
”Buitenland: Marjolein van de Water (chef), Dylan van Bekkum, Peter Giesen, Sacha Kester, Sterre Lindhout, Ben van Raaij, Tom Vennink, Marije Vlaskamp, Carlijne Vos”
Hoofdredacteur: Pieter Klok Hoofdredactie: Chris Buur, Annieke Kranenberg, Marije Randewijk, Gert-Jan van Teeffelen
Centrale redactie: Robert-Jan Friele, Robin Gerrits, Eelco Meuleman, Lisa Spit, Martijn Stoffers
Eindredactie: Hans Ariëns, Sytze de Boer (documentatie), Marjon Bolwijn, Guus Bosch, Mac van Dinther, Patrick Engelsma, Peter de Greef, Gijs van den Heuvel, Pay-Uun Hiu, Monique van Hoogstraten, Karolien Knols, Jaap Stam, Cecilia Tabak, Iwan Tol, Evelien van Veen, Nell Westerlaken
Verslaggeverij: Alex Burghoorn (chef), Monique Wijnans (sous-chef), Menno van Dongen, Maud Effting, Nadia Ezzeroili, Willem Feenstra, Robert van de Griend, Toine Heijmans, Charlotte Huisman, Haro Kraak, Tom Kreling, Marcel van Lieshout, Mark Misérus, Huib Modderkolk, Margriet Oostveen, Anneke Stoffelen, Wil Thijssen, Bert Wagendorp, Sander van Walsum, Irene de Zwaan
Binnenlandse correspondenten: Noël van Bemmel (Amsterdam), Jurre van den Berg (Noord-Nederland), Pieter Hotse Smit (Oost-Nederland), Peter de Graaf (Zuid-Nederland), Jarl van der Ploeg (Rotterdam/Den Haag), Rik Kuiper (Utrecht)
Buitenland: Marjolein van de Water (chef), Dylan van Bekkum, Peter Giesen, Sacha Kester, Sterre Lindhout, Ben van Raaij, Tom Vennink, Marije Vlaskamp, Carlijne Vos
Buitenlandse correspondenten: Remco Andersen (Berlijn), Joost Bastmeijer (Nairobi), Arnout le Clercq (Warschau), Rosa van Gool (Rome), Jenne Jan Holtland (Beiroet), Saskia Houttuin (Nairobi), Eline Huisman (Parijs), Patrick van IJzendoorn (Londen), Dion Mebius (Madrid), Maral Noshad Sharifi (New York), Marc Peeperkorn (Brussel), Thomas Rueb (New York), Leen Vervaeke (China), Jeroen Visser (Stockholm), Joost de Vries (Mexico-Stad), Rob Vreeken (Istanbul)
Zaterdag & Opinie: Anne van Driel (chef), Corto Blommaert, Loes Reijmer, Elsbeth Stoker
Politiek: Raoul du Pré (chef), Avinash Bhikhie, Arnout Brouwers, Frank Hendrickx, Gijs Herderscheê, Yvonne Hofs, Ariejan Korteweg, Remco Meijer, Natalie Righton, Martin Sommer
Economie: Harmen Bockma (chef), Daan Ballegeer, Wilco Dekker, Marc van den Eerenbeemt, Tjerk Gualthérie van Weezel, Robèrt Misset, Ashwant Nandram, Michael Persson, Marieke de Ruiter, Jonathan Witteman
Datajournalistiek: Xander van Uffelen (chef), Fleur Damen, Serena Frijters, Erik Verwiel, Fleur de Weerd
Online: Daan van Acht, Hans-Maarten Dagelet, Thomas van der Kolk, Pepijn de Lange, Hessel von Piekartz, Stieven Ramdharie, Martine Steenvoort, Alies Uilen, Jasper Veenstra, Niels Waarlo, John Wanders, Sofie van Westrenen
Crossmedia/De Gids: Corinne van Duin (chef), Anna van den Breemer, Martijn Eerens, Lotte Grimbergen, Joris Heijkant, Titus Knegtel, Geart van der Pol
V: Hanneke de Klerck (chef), Abel Bormans, Bart Dirks (chef), Hassan Bahara, Erik van den Berg, Kustaw Bessems, Gijs Beukers, Io Cooman, Emma Curvers, Arno Haijtema, Gidi Heesakkers, Lisa Klaverstijn, Bart Koetsenruijter, Latoya van der Meeren, Paul Onkenhout, Ianthe Sahadat, Olaf Tempelman
Boeken: Wilma de Rek (chef), Bo van Houwelingen, Laura de Jong, Emilia Menkveld
Kunst: Mark Moorman (chef), Bor Beekman, Robert van Gijssel, Merlijn Kerkhof, Michiel Kruijt, Anna van Leeuwen, Rutger Pontzen, Herien Wensink, Wieteke van Zeil
Sport: Mark van Driel (chef), Rob Gollin, Robert Giebels, Erik van Lakerveld, Dirk Jacob Nieuwboer, Eline van Suchtelen, Willem Vissers
Wetenschap en Tech: Tonie Mudde (chef), Maartje Bakker, Kaya Bouma, Jean-Pierre Geelen, Michiel van der Geest, George van Hal, Maarten Keulemans, Pieter Sabel, Laurens Verhagen, Ellen de Visser, Bard van de Weijer
Opinie en Debat: Marjan van den Berg (chef), Wim Bossema, Maurits Chabot, Iñaki Oñorbe Genovesi, Mirjam Schöttelndreier, Frank van Zijl
Magazine: Aimée Kiene (chef), Jaap Biemans (art director), Sara Berkeljon, Aleid Bos, Heike Gülker, Esma Linnemann, Cécile Narinx, John Schoorl, Theo Stielstra
Vormgeving, infographics en beeldbewerking: Annemieke Jansen (chef vormgeving), Marien Jonkers (chef infographics), Koos Jeremiasse (art director), Peter van Ammelrooy, Thijs Balder, Michelle de Gruijl, Koen Janssen, Florine Jongma, Jetske Looijen, Marlies Methorst, Raymond van der Meij, Willum Morsch, Najib Nafid, Menno Pelser, Janet van Toor, Sanne van der Valk, Rianne de Vries, Tom Zaunbrecher, Sandra Zuijderduin
THE PRESIDENT: My fellow Americans, on Saturday, at my direction, the United States successfully concluded an airstrike in Kabul, Afghanistan, that killed the emir of al Qaeda, Ayman al-Zawahiri.
You know, al-Zawahiri was bin Laden’s leader. He was with him all the — the whole time. He was his number-two man, his deputy at the time of the terrorist attack of 9/11. He was deeply involved in the planning of 9/11, one of the most responsible for the attacks that murdered 2,977 people on American soil.
For decades, he was a mastermind behind attacks against Americans, including the bombing of the USS Cole in 2000, which killed 17 American sailors and wounded dozens more.
He played a key role — a key role in the bombing of U.S. embassies in Kenya and Tanzania, killing 224 and wounding over 4,500 others.
He carved a trail of murder and violence against American citizens, American service members, American diplomats, and American interests. And since the United States delivered justice to bin Laden 11 years ago, Zawahiri has been a leader of al Qaeda — the leader.
From hiding, he coordinated al Qaeda’s branches and all around the world — including setting priorities, for providing operational guidance that called for and inspired attacks against U.S. targets.
He made videos, including in recent weeks, calling for his followers to attack the United States and our allies.
Now justice has been delivered, and this terrorist leader is no more.
People around the world no longer need to fear the vicious and determined killer. The United States continues to demonstrate our resolve and our capacity to defend the American people against those who seek to do us harm.
You know, we — we make it clear again tonight that no matter how long it takes, no matter where you hide, if you are a threat to our people, the United States will find you and take you out.
After relentlessly seeking Zawahiri for years under Presidents Bush, Obama, and Trump, our intelligence community located Zawahiri earlier this year. He had moved to downtown Kabul to reunite with members of his immediate family.
After carefully considering the clear and convincing evidence of his location, I authorized a precision strike that would remove him from the battlefield once and for all.
This mission was carefully planned and rigorously minimized the risk of harm to other civilians. And one week ago, after being advised that the conditions were optimal, I gave the final approval to go get him, and the mission was a success. None of his family members were hurt, and there were no civilian casualties.
I’m sharing this news with the American people now, after confirming the mission’s total success through the painstaking work of our counterterrorism community and key allies and partners.
My administration has kept congressional leaders informed as well.
When I ended our military mission in Afghanistan almost a year ago, I made the decision that after 20 years of war, the United States no longer needed thousands of boots on the ground in Afghanistan to protect America from terrorists who seek to do us harm.
And I made a promise to the American people that we’d continue to conduct effective counterterrorism operations in Afghanistan and beyond.
We’ve done just that.
In February, our forces conducted a daring mission in Syria that eliminated the emir of ISIS.
Last month, we took out another key ISIS leader. Now we have eliminated the emir of al Qaeda. He will never again — never again allow Afghanistan to become a terrorist safe haven because he is gone, and we’re going to make sure that nothing else happens. You know, it can’t be a launching pad against the United States. We’re going to see to it that won’t happen.
This operation is a clear demonstration that we will, we can, and we’ll always make good on the sol- — solemn pledge.
My administration will continue to vigilantly monitor and address threats from al Qaeda, no matter where they emanate from.
As Commander-in-Chief, it is my solemn responsibility to make America safe in a dangerous world. The United States did not seek this war against terror. It came to us, and we answered with the same principles and resolve that have shaped us for generation upon generation: to protect the innocent, defend liberty, and we keep the light of freedom burning — a beacon for the rest of the entire world.
Because this is the great and defining truth about our nation and our people: We do not break. We never give in. We never back down.
Last year, on September 11th, I once more paid my respects to Ground Zero in New York City, at that quiet field in Shanksville, at the Pentagon — and at the Pentagon.
Standing at the memorial at Ground Zero, seeing the names of those who died forever etched in bronze, is a powerful reminder of the sacred promise we made as a nation: We will never forget.
The memorial also bears a quotation from Virgil: “No day shall erase you from the memory of time.” “No day shall erase you from the memory of time.”
So we continue to mourn every innocent life that was stolen on 9/11 and honor their memories.
To the families who lost fathers and mothers, husbands and wives, sons and daughters, brothers and sisters, friends and co-workers on that searing September day, it is my hope that this decisive action will bring one more measure of closure. No day shall erase them from the memory of time.
Today and every day, I am so grateful to the superb patriots who serve the United States intelligence community and counterterrorism communities. They never forget. Those dedicated women and men who tirelessly worked every single day to keep our country safe and to prevent future tragedies — it is thanks to their extraordinary persistence and skill that this operation was a success. They have made us all safer.
And to those around the world who continue to seek to harm the United States, hear me now: We will always remain vigilant, and we will act. And we will always do what is necessary to ensure the safety and security of Americans at home and around the globe.
Today, we remember the lost. We commit ourselves to the safety of the living. And we pledge that we shall never waver from defending our nation and its people.
Thank you, all. And may God protect our troops and all those who serve in harm’s way.
We will never — we will never give up.
7:40 P.M. EDT
[2]
WIKIPEDIA
ALBERT EINSTEIN
https://en.wikipedia.org/wiki/Albert_Einstein
WIKIPEDIA
THE SCOTTSBORO BOYS
https://en.wikipedia.org/wiki/Scottsboro_Boys
”1. Shortly before moving to America, Einstein backed a campaign to defend the Scottsboro Boys, nine Alabama teenagers who were falsely accused of rape in 1931.”
Albert Einstein earned international fame for his general theory of relativity, which was published 100 years ago. The landmark theory redefined how people thought about space, time and gravity, but in the last 20 years of his life, Einstein parlayed his public admiration into promoting causes outside of physics that were dear to his heart.
Most people know that Einstein was an anti-war activist, but after moving to the United States in 1933 and becoming a U.S. citizen, the iconic scientist also confronted American racism. According to the authors of “Einstein on Race and Racism,” (Rutgers University Press, 2006), Einstein was keenly aware of the similarities between American segregation and the treatment of Jews in Germany.
Before moving to Princeton, New Jersey, Einstein was harassed and denounced by the Nazis. But when he got to his new hometown in the United States, he found that it was also strictly segregated, with separate schools and movie theaters for blacks and whites. And at the time, Princeton University wouldn’t admit black students. [10 Historically Significant Political Protests]
Some of Einstein’s most significant efforts for civil rights took place in 1946, a year in which a wave of anti-black violence swept the United States. African-American World War II veterans were attacked and lynched throughout America. Yet the mainstream media often ignored Einstein’s speeches and writings on civil rights during this time, leaving little public record of his efforts.
While celebrating the general theory of relativity’s 100th anniversary, it’s also worth remembering Einstein’s lesser-known advocacy work. Here are six ways Albert Einstein supported the civil rights movement in America.
1. Shortly before moving to America, Einstein backed a campaign to defend the Scottsboro Boys, nine Alabama teenagers who were falsely accused of rape in 1931.
2. When Princeton’s Nassau Inn refused to rent a room to contralto opera star Marian Anderson because of her skin color, Einstein invited the singer home as his guest. Their friendship lasted from 1937 until his death in 1955, and Anderson stayed with the Einsteins whenever she visited Princeton.
3. In 1946, Einstein gave a rare speech at Lincoln University in Pennsylvania, a historically black university, where he also accepted an honorary degree. The appearance was significant because Einstein made a habit of turning down all requests to speak at universities. During his speech, he called racism “a disease of white people.”
4. Einstein was a friend and supporter of African-American actor and singer Paul Robeson, who was blacklisted because of his civil rights work. The pair worked together in 1946 on an anti-lynching petition campaign. In 1952, when Robeson’s career had bottomed out because of the blacklisting, Einstein invited Robeson to Princeton as a rebuke to the performer’s public castigation.
5. For decades, Einstein offered public encouragement to the National Association for the Advancement of Colored People (NAACP) and its founder, W. E. B. Du Bois. And in 1951, when the federal government indicted the 83-year-old Du Bois as a “foreign agent,” Einstein offered to appear as a character witness during the trial. The potential publicity convinced the judge to drop the case.
6. In January 1946, Einstein published an essay, “The Negro Question,” in Pageant magazine in which he called racism America’s “worst disease.” Here is an excerpt from that essay.
“There is, however, a somber point in the social outlook of Americans. Their sense of equality and human dignity is mainly limited to men of white skins. Even among these there are prejudices of which I as a Jew am clearly conscious; but they are unimportant in comparison with the attitude of the “Whites” toward their fellow-citizens of darker complexion, particularly toward Negroes. The more I feel an American, the more this situation pains me. I can escape the feeling of complicity in it only by speaking out…
Your ancestors dragged these black people from their homes by force; and in the white man’s quest for wealth and an easy life they have been ruthlessly suppressed and exploited, degraded into slavery. The modern prejudice against Negroes is the result of the desire to maintain this unworthy condition.”
” An overflowing letter campaign from ordinary citizens all over the country, that included impassioned pleas from Thomas Mann, H.G. Wells and Albert Einstein, overwhelmed the Alabama officials after the first trials.”
“The lesson to black people, to my children, to everybody, is that you should always fight for your rights, even if it costs you your life. Stand up for your rights, even if it kills you. That’s all that life consists of.”
– Clarence Norris after his pardon in 1976
Initially, the NAACP was reluctant to champion the Scottsboro Boys’ case. The organization was barely solvent after the Great Depression and had limited resources in the South; Secretary Walter White did not want to harm the Association’s hard-earned reputation or alienate its powerful political and philanthropic allies on behalf of nine uneducated teenagers. They hoped to keep their involvement quiet and work behind the scenes to help the youths by retaining Clarence Darrow, the nation’s foremost attorney. However, after the deeply unpopular Communist Party threw the spotlight onto the Boys’ story using aggressive tactics that alienated the very Southerners the NAACP hoped to recruit, the organization entered the fray. Their more measured and slow response was met by furious disapproval from Langston Hughes, who chose to publish his Scottsboro poems in Communist papers in response. It also alienated the Boys’ parents, who instead put their trust in the Communists and convinced their sons to retain the ILD as counsel. As the trials wore on and they found more support, the NAACP took on a more public role.
Seeing an opportunity to promote their party’s ideas, the Communist Party built an intense grassroots movement to save the Scottsboro Boys. They encouraged meetings, rallies, marches, postcard and letter-writing campaigns and a heavy presence in the black neighborhoods of Northern cities through the black press and churches. They took the Boys’ mothers on a national and international publicity tour, aggressive tactics which thrust the story into the national spotlight. An overflowing letter campaign from ordinary citizens all over the country, that included impassioned pleas from Thomas Mann, H.G. Wells and Albert Einstein, overwhelmed the Alabama officials after the first trials. Public response to the Communist Party’s tactics were divided: some thought their loud and brash tactics were helpful, and others found them harmful as they infuriated the Southerners who saw them as radicals.
Upon the second trial’s guilty verdicts, with the aid of the mainstream press, the demonstrations became more widespread and took a newly political turn. Twenty-four hours after the verdict, over twenty-five thousand people sent telegrams to the governor of Alabama. Three thousand gathered at New York’s Penn Station to meet defense attorney Samuel Leibowitz at the train. Four thousand people heard him speak at Salem Methodist Episcopal Church. Ten thousand went to Union Square to hear Janie Patterson, Haywood Patterson’s mother, speak.
On May 8, 1933 four thousand marchers converged on Washington, DC. Among them was accuser Ruby Bates, who by then had recanted her story. She marched alongside Janie Patterson and Ada Wright, Andy and Roy Wright’s mother. When the marchers reached the White House, President Franklin Roosevelt refused to meet with them, insisting this was a state issue rather than a federal one. They presented a petition signed by 145,000 people as they were turned away.
The media and these grassroots efforts were largely influential in educating Northerners about the Jim Crow South. The constant headlines from the trials turned the Boys into a symbol of American injustice, forcing their story into the spotlight and people’s consciousness. The length of their imprisonment and the number of their trials over several years constantly kept them in the news. The two Supreme Court verdicts affirmed every person’s right to a due process and a fair trial under the Fourteenth Amendment.
EINDE ARTIKEL
TELEGRAM FROM THE COMMITTEE FOR DELIVERANCE OF
THE VICTIMS OF SCOTTSBORO IN BERLIN, GERMANY, TO GOVERNOR
Telegram from the Committee for Deliverance of the Victims of Scottsboro in Berlin, Germany, to Governeur Miller in Montogomery, Alabama.
Subject
Scottsboro Trial, Scottsboro, Ala., 1931; African Americans–Civil rights–Alabama; African Americans–Imprisonment–Alabama; Miller, Benjamin Meek, 1864-1944; Committee for Deliverance of the Victims of Scottsboro (Berlin, Germany); Einstein, Albert, 1879-1955; Mann, Thomas, 1875-1955; Kollwitz, Käthe, 1867-1945; Goldschmidt, Alfons, 1879-1940; Feuchtwanger, Lion, 1884-1958; Ossietzky, Carl von, 1889-1938
Description
This telegram from the Committee for Deliverance of the Victims of Scottsboro is signed by a group of Berlin-based intellectuals–“Professor Albert Einstein, Thomas Mann, Kaete Collwitz, Alfons Goldschmidt, Lion Feuchtwanger, and Karl von Ossietzky.” The committee asks Governor Miller to “reserve the execution” of the Scottsboro Boys following the 1931 trial and stay of execution pending the Alabama Supreme Court review.
Creator
Committee for Deliverance of the Victims of Scottsboro (Berlin, Germany)
Source
Alabama Governor, Scottsboro Case appeals to the Governor, SG004235, Folder 2, Alabama Dept. of Archives and History
Cluster bombs became a matter of international attention once again when the United States began its air campaign in Afghanistan in October 2001. The United States had used them previously and extensively in the 1991 Gulf War and the 1999 NATO campaign in Yugoslavia, leading to discussion about the pros and cons of a weapon containing submunitions. The Afghan conflict renewed this debate. The U.S. military considered cluster bombs a valuable part of their Afghan arsenal. In 232 strikes during the first six months of the war, the United States dropped about 1,228 CBUs with 248,056 bomblets.60 Their use, however, generated wartime criticism from governments and NGOs and gave new life to the push for cluster bomb regulation.
The War in Afghanistan The U.S. air war in Afghanistan, a response to the terrorist attacks of September 11, began on October 7, 2001.61 The first few days of the war consisted of “strategic” attacks on fixed military targets and were followed by weeks of “tactical” attacks on moving targets and command-and-control activities. As part of Operation Enduring Freedom, U.S. planes dropped bombs daily on military bases, airfields, terrorist training camps, communication facilities, and other targets. On October 19, a small number of U.S. ground troops were deployed to help work with and coordinate air strikes with Afghan proxy forces. With help from the skies, these anti-Taliban forces fought their way toward the country’s major urban centers. During the second week of November, they captured Mazar-i-Sharif and Taloqan in the north, Herat in the northwest, and Jalalabad in the east. The string of successes included the fall of Kabul, Afghanistan’s capital, on November 13. Kunduz and Kandahar, the last Taliban strongholds, fell on November 25 and December 7, respectively. On December 22, interim Chairman Hamid Karzai and the new government took office.
In December, the United States shifted its attention to Afghanistan’s mountain caves where Taliban and al-Qaeda troops were hiding. It began a month-long bombardment of the mountains around Tora Bora on November 30. Operation Anaconda, which lasted from March 2 to March 18, 2002, targeted pockets of al-Qaeda in the Shahi-Kot area south of Gardez. As of November 2002, U.S. forces continued to carry out operations in the mountain regions and in central Afghanistan.
Cluster bombs played a role throughout the U.S. air campaign. In the first week alone, Air Force B-1 bombers reportedly dropped fifty CBU-87s, containing 10,100 bomblets, in five missions.62 The first widely publicized case of cluster bomb use occurred on October 22 when at least one weapon apparently went astray near Herat.63 The United Nations reported that eight people died during a strike on Qala Shater and a ninth died from an unexploded bomblet after the attack. The bomblets also injured fourteen others and completely or partially destroyed twenty of the village’s forty-five homes.64 U.S. officials acknowledged the use of cluster bombs but would not comment on the specific strike. “As we said before, we’re going to use the entire spectrum of our conventional weaponry. And . . . yes, we have used cluster-bomb units,” Gen. Richard Myers, chairman of the Joint Chiefs of Staff, said at an October 25 press briefing.65 The Qala Shater incident attracted great media attention and started a public debate over the use of cluster bombs in Afghanistan.66
As the war progressed, journalists tracked cluster bomb use across the country. The United States dropped CBUs near Herat at the end of October and against frontline troops near Mazar67 and in the Shomali Plain north of Kabul shortly thereafter.68 Reporters witnessed cluster bomb strikes outside Kunduz around the time of its fall in late November.69 After that, use seemed to shift to the south as the United States and its allies moved in on Kandahar.70 By the end of November, journalists began writing regularly about the aftereffects of cluster strikes-civilians killed by unexploded bomblets that littered the country, especially in the Shomali Plain and near Herat and Khanabad.71
The United States also used cluster bombs extensively in its cave campaigns near Tora Bora and Shahi-Kot.72 Forty-six of the reported 232 strikes fell on these regions.73 Reporters who arrived at an al-Qaeda camp in mid-December described the aftermath of a cluster strike, including denuded trees, shredded clothing, “twisted cooking pots,” torn religious books, and dead al-Qaeda fighters.74 Nearby they found CBU casings with messages painted on them by U.S. troops. “For those `dreams taken,’ have a few nightmares. D.,” said one. “This is going to shine like a diamond in a goat’s ass. Gary,” read another.75 Since Operation Anaconda, there has been little, or no, use of cluster bombs.
Public Debate over Cluster Bombs The use of cluster bombs and reports of civilian casualties caused great debate during the war. NGOs and some governments criticized the use of cluster bombs in Afghanistan. Human Rights Watch as well as other NGOs, the International Committee of the Red Cross (ICRC), and the European Parliament called for an immediate stop to the use of cluster bombs in Afghanistan.76 The Taliban tried to capitalize on this sentiment. “They are contaminating our farm lands and destroying our villages. It is very dangerous for civilians to try and remove these bombs,” Taliban Education Minister Amir Khan Muttaqi said the day after the Qala Shater incident.77 He asked human rights groups to push the United States to suspend cluster attacks.78
Most organizations focused on the dangers cluster bombs posed to Afghan civilians. Some groups highlighted the inherent inaccuracy of CBUs. Landmine Action said they are “prone to miss their targets.”79 Anti-mine NGOs emphasized the dud rate and long-term effects of unexploded bomblets. “Politicians must tell the military that they do not have the right to use arms they know have dramatic consequences against civilian populations, even after a conflict is over,” said the director of Handicap International.80 Landmine Action noted that the duds both endangered civilians’ lives and kept the already starving population from farming their land.81 Seeking to minimize the aftereffects of these duds, several critics called for the U.S. government to take responsibility for post-war cleanup.82
Opponents argued the bombs were not only dangerous but also ineffective, especially in a war against terrorism where winning civilian support was crucial. “You will not win the hearts and minds of a people if, in your effort to provide them with a better future, your real legacy is to be associated with hidden deaths and hideous wounds for years to come,” said a Church of England spokesman.83 Christian Aid and others said the use of cluster bombs countered the U.S. claim that it intended to minimize civilian casualties.84
The U.S. cluster bomb attacks drew criticism from governments and intergovernmental organizations as well as NGOs. In a December resolution prompted by the events in Afghanistan, the European Parliament called for an “immediate moratorium” on cluster bombs until an international agreement was reached.85 The Parliament said it was “extremely concerned at the difficulty in accurately targeting cluster bombs during conflict, the high proportion of cluster bomblets which are found to have failed to detonate on impact, and the wide area of coverage of the bomblets, all of which means they pose a serious long-term threat to the civilian populations.”86
Meanwhile, U.N. officials asked the U.S. military for information on the “nature, timing and targets of daily bombing runs so that innocent civilians would not be needlessly injured.”87 They also called on the United States to provide technical advice and assist with BLU clearance in Afghanistan.88 The U.N. organization that oversees demining in Afghanistan said its local deminers put themselves at risk when clearing BLUs because they were unfamiliar with this kind of submunition.89 A Pentagon official responded that the U.S. military does not assume responsibility for clearing unexploded ordnance.90
The United States defended its use of cluster munitions in Afghanistan. Officials argued that the weapons were militarily effective and legal under international law.91 Secretary of Defense Donald Rumsfeld and Rear Adm. John Stufflebeem highlighted their use against frontline al-Qaeda and Taliban troops92 while others said they were useful for attacking military facilities.93 The Pentagon did not deny the claims of civilian side effects but emphasized that it limited the use of cluster bombs to certain circumstances. “[I]t goes back to the basic issue of targeteering and weaponeering the particular target. We take great pains to do that. And we only use the cluster munitions when they are the most effective weapon for the intended target,” Myers said after the Qala Shater incident.94 Myers said that the military considered IHL and the minimization of civilian casualties as part of this calculus. He explained, “We are trying to be very careful in the way we plan this particular conflict. Probably only the U.S. and its allies could do it in such a way that we minimize civilian casualties. If we match up a specific weapon to a specific target and we make the judgment that it’s in accordance with the law of armed conflict, and we’ve worked this very, very carefully, then we’ll use that weapon.”95
While the care taken in targeting shows that the United States was concerned about potential civilian casualties, the Pentagon placed these casualties in the larger context of the war on terrorism. “We’re now being threatened with weapons that could kill tens of thousands of people. We’re trying to avoid killing innocent people, but we have to win this war and we’ll use the weapons we need to in this war,” Deputy Secretary of Defense Paul Wolfowitz said in response to a question about cluster bombs.96 When asked about the civilian casualties CBUs cause, Pentagon officials said that they were more concerned with the thousands who were intentionally killed on September 11. “In some cases, [matching the weapon to a target] means cluster bombs. And we understand the impact of those. I would take you back to September 11. We also understand the impact of that,” Myers said.97 With such comments, the military highlighted the distinction between civilians killed as an unintentional side effect of war and civilians intentionally targeted.
Through much of this public debate, the Department of Defense did itself a disservice. First, Human Rights Watch discussions with military officials illuminated the elaborate targeting process they followed for air strikes, but the Defense Department never publicized the details of this process. Second, while identifying an important distinction in the cause of civilian deaths, its comparison to September 11 suggested insensitivity to deaths of innocent Afghans. Finally, it refused to comment on specific incidents where civilians died. When asked about the widely reported Qala Shater incident, Myers said he had not heard of it.98 His inability to comment was in part due to the Pentagon’s lack of information from the ground, but he made no effort to explain that or follow up with more information later.
The lack of “ground truth” made the wartime debate over cluster bombs provocative but limited. Because they could not investigate the weapon’s effects on the ground during the height of the bombing, cluster bomb opponents based their criticism on their general knowledge of cluster bombs, experiences in Yugoslavia and the Gulf, and press accounts of casualties in Afghanistan. The press frequently relied on second- or third-hand sources, leading to inaccurate tallies or duplicate reports.99 Even the U.S. military was unable to assess thoroughly the effects of its bombing. It relied on aerial photos, which proved ineffective in assessing cluster bomb use because the wide dispersal of bomblets and relatively small explosions they produce make it difficult to see civilian effects from high altitudes.100
ORIGINELE BRON
HUMAN RIGHTS WATCH
UNITED STATES-AFGHANISTAN
FATALLY FLAWED:
CLUSTERBOMBS AND THEIR USE BY THE UNITED STATES IN
Russische en Oekraïense strijdkrachten bestoken elkaar niet alleen op het slagveld. De partijen beschuldigen elkaar er de afgelopen dagen vaker van het oorlogsrecht te schenden. Ook wie oorlog voert, moet zich aan regels houden.
Oekraïne zou afweergeschut expres in woonwijken plaatsen, zegt Rusland. De Russen worden er op hun beurt door Oekraïne van beschuldigd burgerobjecten te bestoken met nietsontziende wapens. “Het plegen van oorlogsmisdrijven heeft op de tegenstander vaak een afschrikwekkende werking”, zegt hoogleraar Militair Recht Marten Zwanenburg, die zich specialiseert in het oorlogsrecht.
Internationale regels voor oorlogvoering
Wat strijdende partijen wel en vooral niet mogen tijdens een oorlog staat grotendeels beschreven in de Verdragen van Genève uit 1949 en de twee aanvullende Protocollen uit 1977. Hier staat onder andere in wat de rechten zijn van gewonden, zieken en gevangenen tijdens een oorlog. Alle landen ter wereld hebben de verdragen ondertekend.
Het is vooral het eerste van de twee aanvullende protocollen dat relevant is in het conflict tussen Rusland en Oekraïne. Dat bevat namelijk aanvullende regels voor internationale conflicten. Rusland en Oekraïne hebben dit verdrag geratificeerd, officieel bekrachtigd, en zijn dus gebonden aan de regels die bijvoorbeeld het gebruik van wapens beperken.
Gifgas altijd verboden
Zwanenburg wijst naar wapens die op zichzelf verboden zijn en wapens die op zichzelf niet verboden zijn, maar wel bij bepaald gebruik. Zo is het gebruik van gifgas in alle situaties verboden.
Raketten met explosieven zijn op zichzelf niet verboden, maar wel wanneer die niet specifiek gericht kunnen worden op een militair doel. “Als Russen of Oekraïners raketten inzetten en die niet richten op zo’n doel, dan is dat niet toegestaan.”
Alleen militaire doelen bestoken
Dat heeft te maken met een ander fundamenteel grondbeginsel van het oorlogsrecht: het zogenoemde ‘beginsel van onderscheid’. “Strijdkrachten mogen alleen doelen bestoken die voldoen aan de definitie van een militair doel in het oorlogsrecht”, vertelt Zwanenburg.
“Daarvoor moet een object onder andere een bijdrage leveren aan de militaire inspanningen van de tegenstander. Bovendien moet een aanval een duidelijk militair voordeel opleveren. Een ziekenhuis of school bestoken valt daar niet onder. Maar als het pand wordt gebruikt voor de gewapende strijd, dan is de situatie anders.”
‘Steeds meer aanvallen op burgerdoelen’
Premier Mark Rutte zei donderdag dat Russische aanvallen zich steeds meer lijken te richten op burgerdoelen. Ook Amnesty International en Human Rights Watch zijn kritisch op de Russische aanvallen in Oekraïne.
Na bestudering van verschillende incidenten, kwamen de mensenrechtenorganisaties tot de conclusie dat Rusland ‘willekeurige aanvallen uitvoert in burgergebieden’. “Dat is in strijd met het oorlogsrecht”, zeggen ze.
‘Staten zelf verantwoordelijk’
Een onderzoeksteam van het Internationaal Strafhof begint een onderzoek naar de aantijgingen. Aangezien Rusland de rechtsmacht van het Internationaal Strafhof niet erkent, is het niet realistisch dat mogelijke verdachten uiteindelijk in Den Haag berecht worden, zegt hoogleraar Zwanenburg.
“Er is verder geen centrale autoriteit die toeziet op de naleving van het oorlogsrecht. Staten zijn in eerste instantie zelf verantwoordelijk voor de naleving van het oorlogsrecht.”
Aanleiding voor sancties
Heeft zo’n onderzoek van het Internationaal Strafhof dan wel zin? Ja, zegt Zwanenburg. Want de resultaten kunnen voor andere landen aanleiding zijn om een land op z’n daden aan te spreken bij de Verenigde Naties, of om sancties in te stellen.
“Dat is ook gebeurd nadat VN-commissies onderzoek deden naar vermeende oorlogsmisdrijven in Syrië en Myanmar.”
Sommige landen terughoudend
Wel zegt de hoogleraar erbij dat het belangrijk is om welk land het gaat. “Je ziet dat bewezen schendingen van het oorlogsrecht aanleiding vormen voor politieke druk.”
“Maar Rusland is geopolitiek gezien een belangrijker land dan Syrië en Myanmar en heeft bovendien vetorecht in de VN-Veiligheidsraad. Dat maakt dat sommige landen terughoudender zijn in hun veroordelingen.”
Veroordeeld dankzij social media
In hoeverre Oekraïense of Russische strijdkrachten momenteel het oorlogsrecht schenden, is moeilijk in te schatten. Premier Rutte dringt aan op een database om mogelijke oorlogsmisdrijven in Oekraïne in kaart te brengen. Zwanenburg voelt wel wat voor zo’n database. “Zo komt meer informatie beschikbaar om onderzoek te doen naar vermeende misdrijven tijdens de oorlog en dat kan helpen.”
Hij wijst op een recente veroordeling van een oorlogsmisdadiger door het Internationaal Strafhof, die werd veroordeeld mede op basis van beelden die op social media rondgingen. “Tegenwoordig heeft iedereen mobiel. Amateurbeelden worden steeds belangrijker bij het documenteren van oorlogsmisdrijven.”
Clustermunitie en een vacuümbom
Nederland constateerde dat Rusland omstreden clustermunitie heeft ingezet in de strijd in Oekraïne. Het verdrag dat het gebruik hiervan verbiedt, is niet ondertekend door Rusland, zegt Zwanenburg.
Ook over de inzet van een vacuümbom, die lucht onttrekt uit de nabije omgeving, heeft Rusland geen verdragen getekend. Als een partij zulke wapens gebruikt, speelt vooral het ‘proportionaliteitsbeginsel’ een grote rol.
Gevolgen voor burgers
Dat beginsel is belangrijk in het oorlogsrecht, legt hoogleraar Zwanenburg uit. “Kort samengevat: de verwachte gevolgen van een aanval op een militair doel voor burgers en burgerobjecten mogen niet buitensporig zijn ten opzichte van het verwachte militaire voordeel van die aanval.”
“Dat wil zeggen dat de nevenschade – het aantal gewonde of gedode burgers en beschadigde burgerdoelen – redelijkerwijs opweegt tegen het militaire voordeel van een aanval. Hoe groter het voordeel, hoe meer nevenschade er mag zijn”, zegt hij. “Al klinkt dat natuurlijk wel een beetje cru.” De inschatting van de nevenschade en het militaire voordeel moet vooraf worden gemaakt. “Blijkt er achteraf toch sprake van meer nevenschade dan gedacht, dan is de aanval niet meteen buitenproportioneel. Dat hangt af van de inschatting vooraf.”
Meestal worden regels nageleefd
Tot nu toe worden in veel gevallen de oorlogsregels in grote lijnen nageleefd, weet Zwanenburg. “Je hoort het pas wanneer het niet zo is, want dat is nieuws. Vaak is het zo dat een individu één regel niet naleeft.”
“Het beleid van staten is in oorlogen vaak gericht op het naleven van het oorlogsrecht, maar soms sturen autoriteiten wel eens bewust aan op de schending ervan.”
Gifgasaanvallen
Als recent voorbeeld noemt de hoogleraar Syrië. Volgens rapporten van de Verenigde Naties heeft de Syrische overheid zich tijdens de nog altijd lopende burgeroorlog schuldig gemaakt aan gifgasaanvallen. Ook zouden duizenden gevangenen in een militaire gevangenis zijn opgehangen.
“Mijn persoonlijke inschatting is dat machthebbers zoiets doen met de achterliggende gedachte om af te schrikken. Onderdeel van een oorlog is vaak om de tegenstander zo te intimideren dat die niet meer wil vechten.”
ELMAU (ANP/DPA/AFP) – De Europese Unie zal zich waarschijnlijk aansluiten bij een boycot op Russisch goud. Charles Michel, voorzitter van de Europese Raad, bevestigde zondag bij de G7-top in het Duitse Schloss Elmau dat hij de oorlogskas van Rusland zo verder hoopt te raken.
De landen van de G7, een groep van rijke industrielanden, stellen volgens de Amerikaanse president Joe Biden ook een importverbod voor Russisch goud in. Een officiële aankondiging zou later deze week komen.
De goudexport leverde Rusland vorig jaar omgerekend zo’n 14,6 miljard euro op. Het edelmetaal is naast fossiele energiebronnen als olie, gas en kolen een belangrijk exportproduct van Rusland.
Michel zei dat een importverbod voor goud op een manier moet worden ingesteld dat het “de economie van Rusland raakt, en niet onszelf”.
Op de G7-top vinden ook gesprekken plaats over het instellen van een prijsplafond voor Russische olie. Michel zei dat daarover nog veel details besproken moeten worden en waarschuwde dat hij instemming nodig heeft van alle 27 lidstaten voordat de EU zo’n maatregel kan nemen. “Het doel is Rusland te raken, en niet om ons leven nog gecompliceerder te maken.”
Frankrijk toonde zich bereid om een mechanisme voor een maximale prijs voor Russische olie te steunen. Maar president Emmanuel Macron zou liever willen dat olieproducerende landen een bovengrens instellen voor olieprijzen, om zo de inflatie te beteugelen. Dat zou effectiever zijn.
Groot-Brittannië, de Verenigde Staten, Japan en Canada gaan de import van Russisch goud aan banden leggen als sanctie vanwege de oorlog in Oekraïne. Het importverbod moet binnenkort van kracht worden en zal van toepassing zijn op nieuw gewonnen en geraffineerd goud.
Volgens de Britse premier Boris Johnson heeft de strafmaatregel direct gevolgen voor Russische oligarchen en “de oorlogsmachine van Poetin”. Veel oligarchen zetten bezittingen om in goud. Op die manier proberen ze de gevolgen van de strenge internationale sancties tegen Moskou het hoofd te bieden.
De maatregel zal Russisch goud effectief van de wereldgoudmarkt weren, zegt Johnson, aangezien Londen een centrale rol speelt in de internationale goudhandel en ook de drie andere grootmachten de import blokkeren. De goudexport leverde de Russische economie vorig jaar omgerekend zo’n 14,6 miljard euro op.
De andere G7-landen gaan volgens de Amerikaanse president Joe Biden ook een verbod instellen. Dat hebben de andere landen zelf nog niet bevestigd. Biden spreekt op Twitter van “ongekende kosten” voor president Vladimir Poetin en de financiering van de Russische inval in Oekraïne.
De sanctie wordt officieel gepresenteerd tijdens de G7-top in het Duitse Elmau. De grote industrielanden van de wereld overleggen daar de komende dagen over onder meer de gevolgen van de oorlog in Oekraïne. Volgens een Amerikaanse overheidsfunctionaris wordt het importverbod dinsdag toegelicht.
De Europese Unie zal waarschijnlijk ook aansluiten bij de boycot. Voorzitter van de Europese Raad Charles Michel hoopt zo de oorlogskas van Rusland verder te raken. Hij zegt dat een importverbod voor goud op een manier moet worden ingesteld dat het “de economie van Rusland raakt, en niet onszelf”.
Op 3 juni 2022 heeft de Europese Unie (EU) het zesde sanctiepakket tegen Rusland aangenomen. De sancties zijn ingesteld vanwege de aanhoudende Russische agressie tegen Oekraïne. De nieuwe sancties zijn onder andere gericht tegen de import van olie, tegen Russische banken, mediabedrijven, de defensie- en veiligheidssector, en verantwoordelijke personen en entiteiten. Ook de sancties tegen Belarus (Wit-Rusland) worden aangescherpt.
Nieuwe sancties tegen Rusland en Belarus
De EU heeft het zesde sanctiepakket tegen Rusland aangenomen. Het doel hiervan is om de druk op de verantwoordelijke personen te verhogen en het Rusland nog moeilijker te maken om de oorlog in Oekraïne te bekostigen. Net als in vorige sanctiepakketten worden ook maatregelen tegen Belarus genomen, vanwege de betrokkenheid van het land bij de oorlog.
De belangrijkste maatregelen in het kort:
Olie
Er komt in de EU een verbod op de aankoop, invoer en overdracht van ruwe olie (binnen 6 maanden) en geraffineerde olieproducten (binnen 8 maanden) uit Rusland. Er is een tijdelijke uitzondering voor EU-lidstaten die door hun ligging afhankelijk zijn van Russische voorraden en geen andere haalbare mogelijkheden hebben.
Banken
Drie extra Russische banken (Sberbank, Credit Bank of Moscow en Russian Agricultural Bank) worden afgesloten van het internationale betalingssysteem SWIFT. Dat geldt ook voor een Belarussische bank (Belarusian Bank For Development And Reconstruction).
Media
Een aantal Russische mediabedrijven mag niet meer in de EU uitzenden, om propaganda en nepnieuws tegen te gaan (Rossiya RTR/RTR Planeta, Rossiya 24/Russia 24 en TV Centre International).
Export
De EU breidt het exportverbod uit voor dual-use goederen (goederen die ook voor militaire doeleinden kunnen worden gebruikt) en technologie die door de Russische en Belarussische defensie- en veiligheidssectoren kunnen worden gebruikt.
Zakelijke diensten
Er komt een verbod op het verlenen van een aantal zakelijke diensten aan Rusland, zoals boekhouding, publieke relaties, consultancy en clouddiensten.
Sanctielijst
Er worden meer Russische en Belarussische personen en entiteiten op de sanctielijst geplaatst. Diegenen die verantwoordelijk zijn voor de Russische wandaden in Marioepol en Boetsja, vooraanstaande zakenlieden, politici, familieleden van oligarchen en bedrijven die het Russische leger bevoorraden.
Olieboycot tegen Rusland
Een boycot van Russische olie is een ingrijpende maatregel en heeft grote gevolgen. Niet alleen voor Rusland, maar ook voor de EU. Omdat Polen en Duitsland zullen afzien van Russische olie die zij nu nog per pijpleiding krijgen, zal de Russische olie-export naar de EU dit jaar waarschijnlijk afnemen met 80 tot 90 procent.
EU-landen in Centraal- en Oost-Europa die afhankelijker zijn van Russische olie krijgen langer de tijd om die afhankelijkheid af te bouwen. Het kabinet zet er nog steeds op in dat Nederland voor het einde van het jaar onafhankelijk is van Russische fossiele brandstoffen.
De Europese Unie blijft zich inzetten om Oekraïne te steunen in het recht op zelfverdediging tegen de Russische agressie. En om een vreedzame, democratische en welvarende toekomst op te bouwen. Een compleet overzicht van de sancties vind je op de sanctiepagina van de EU (pagina wordt bijgewerkt). Zie ook de EU-tijdlijn van de sancties tegen Rusland.
De EU heeft Rusland een reeks nieuwe sancties opgelegd sinds het land op 21 februari 2022 de niet onder Oekraïens gezag vallende gebieden van Donetsk en Loehansk erkende en op 24 februari 2022 zonder aanleiding of grond Oekraïne binnenviel.
De sancties komen bovenop de maatregelen die in 2014 tegen Rusland zijn ingesteld wegens de annexatie van de Krim en het niet uitvoeren van de akkoorden van Minsk.
Op deze pagina worden de volgende vragen beantwoord:
welke sancties heeft de EU tot dusver opgelegd, tegen wie en wat betekenen ze in de praktijk?
wat betekenen de sancties tegen de Russische banken en de Nationale Centrale Bank van Rusland in de praktijk?
welke sancties gelden er voor het wegvervoer en de lucht- en zeevaart?
wat zijn de gevolgen van de sancties voor de handel met Rusland en welke in- en uitvoerbeperkingen gelden er?
zijn EU-sancties in overeenstemming met het internationaal recht en wordt er samengewerkt met partners?
Welke sancties heeft de EU tot dusver aangenomen?
Sinds februari heeft de EU Rusland 6 sanctiepakketten opgelegd, waaronder individuele sancties, economische sancties en diplomatieke maatregelen.
De EU heeft ook sancties aangenomen tegen Belarus vanwege zijn betrokkenheid bij de invasie van Oekraïne.
De economische sancties moeten ervoor zorgen dat het militaire optreden Rusland zuur opbreekt en dat zijn aanvalsoorlog wordt gefnuikt.
De individuele sancties zijn gericht tegen personen die verantwoordelijk zijn voor het ondersteunen, financieren of uitvoeren van acties die de territoriale integriteit, de soevereiniteit en de onafhankelijkheid van Oekraïne ondermijnen of die van deze acties profiteren.
In totaal heeft de EU, inclusief de eerdere sancties wegens de annexatie van de Krim in 2014, tot dusver maatregelen genomen tegen 98 entiteiten en 1158 personen. Op de sanctielijst staan:
president Vladimir Poetin
minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov
oligarchen die banden hebben met het Kremlin, zoals Roman Abramovitsj
351 leden van de Doema (het Russische lagerhuis) die op 15 februari 2022 vóór de erkenning van Donetsk en Loehansk hebben gestemd
leden van de Nationale Veiligheidsraad
hoge ambtenaren en militairen
prominente zakenlieden (personen in de Russische staalindustrie en anderen die financiële diensten, militaire producten en technologie leveren aan de Russische staat)
propagandisten en actoren op het gebied van desinformatie
personen die verantwoordelijk zijn voor de gruweldaden in Boetsja en Marioepol
welbepaalde verwanten van een aantal van de bovengenoemde personen
Wat betekenen individuele sancties in de praktijk?
De sancties tegen personen zijn het reisverbod en de bevriezing van tegoeden. Een reisverbod belet dat personen het grondgebied van de EU nog binnenkomen of erdoor reizen, of dat nu over land, door de lucht of over de zee is.
Een bevriezing van tegoeden betekent dat alle rekeningen van een persoon of entiteit worden geblokkeerd. Het is daarmee verboden hun tegoeden of activa direct of indirect ter beschikking te stellen.
Zo kunnen ze hun geld niet langer gebruiken om het Russische regime te ondersteunen of om een veilig onderkomen in de EU te vinden.
Welke sancties gelden er voor de handel met Rusland?
De economische sancties omvatten onder meer een aantal beperkingen op de in- en uitvoer van producten naar en uit Rusland. Dit betekent dat Europese bedrijven bepaalde producten niet mogen uitvoeren naar Rusland (uitvoerbeperkingen) of invoeren uit Rusland (invoerbeperkingen).
Doel van de lijst met verboden producten is de Russische economie zo hard mogelijk te raken, maar de gevolgen voor Europese bedrijven en burgers te beperken. Om de Russische bevolking geen schade te berokkenen, staan producten die hoofdzakelijk bestemd zijn voor consumptie en gezondheids-, farmaceutische en landbouwproducten en levensmiddelen niet op de lijst.
De douaneautoriteiten in de EU controleren deze in- en uitvoerbeperkingen.
Bovendien heeft de EU, in samenwerking met gelijkgestemde partners, een verklaring aangenomen waarin zij zich het recht voorbehoudt om Rusland niet langer als meest begunstigde natie (een categorie in WTO-kader) te behandelen. De EU heeft ervoor gekozen om de invoertarieven niet te verhogen, maar wel een reeks beperkende maatregelen aan te nemen met onder meer een verbod op de in- en uitvoer van bepaalde goederen. De EU en haar partners hebben ook alle werkzaamheden voor de toetreding van Belarus tot de WTO opgeschort.
Welke goederen mogen niet worden uitgevoerd naar Rusland vanuit de EU?
Op de sanctielijst staan onder meer:
geavanceerde technologie (bijv. kwantumcomputers en geavanceerde halfgeleiders, elektronica en software)
bepaalde soorten machines en transportmiddelen
specifieke goederen en technologie voor petroleumraffinage
apparatuur, technologie en diensten voor de energiesector
goederen en technologie voor de luchtvaart- en ruimtevaartindustrie (bijv. vliegtuigen, reserveonderdelen of andere materialen voor vliegtuigen en helikopters, reactiemotorbrandstof)
goederen en radiocommunicatietechnologie voor de zeescheepvaart
een aantal producten voor tweeërlei gebruik (die kunnen worden gebruikt voor zowel civiele als militaire doeleinden), zoals software voor drones, drones zelf en encryptieapparatuur
luxegoederen (bijv. dure auto’s, horloges en juwelen)
Welke goederen mogen niet worden ingevoerd uit Rusland naar de EU?
Op de sanctielijst staan onder meer:
ruwe aardolie en geraffineerde aardolieproducten, met beperkte uitzonderingen (uitfasering in 6 tot 8 maanden)
steenkool en andere vaste fossiele brandstoffen (vanaf augustus 2022 i.v.m. afbouwperiode voor bestaande contracten)
staal en ijzer
hout, cement en bepaalde meststoffen
vis, schaal- en schelpdieren en sterke drank (bijv. kaviaar en wodka)
Wat betekent het olie-embargo in de praktijk?
In juni 2022 nam de Raad een zesde pakket sancties aan, dat onder meer de aankoop, invoer en overdracht van ruwe aardolie en bepaalde aardolieproducten uit Rusland naar de EU verbiedt. Deze maatregelen zullen geleidelijk ingaan: binnen 6 maanden voor ruwe aardolie en binnen 8 maanden voor geraffineerde aardolieproducten.
Er geldt een tijdelijke uitzondering voor de invoer van ruwe olie via pijpleidingen naar EU-lidstaten die vanwege hun geografische ligging specifiek afhankelijk zijn van Russische leveringen en geen haalbare alternatieven hebben.
Ook geldt er voor Bulgarije een tijdelijke uitzondering wat betreft de invoer van Russische ruwe olie over zee, en voor Kroatië wat betreft de invoer van vacuümgasolie.
Aangezien het grootste deel van de Russische olie over zee wordt vervoerd naar de EU, zorgt deze maatregel ervoor dat voor het einde van het jaar bijna 90% van alle invoer van Russische olie naar Europa wordt geboycot. Rusland zal dus aanzienlijk minder winst maken.
Welke sancties gelden er voor het wegvervoer?
De EU heeft afgesproken dat Russische en Belarussisch wegvervoerders de EU niet meer in mogen, ook niet voor goederen in doorvoer.
Zo kan Rusland minder gemakkelijk belangrijke goederen aankopen en wordt de handel over land van en naar Rusland verstoord. De EU-landen kunnen echter een uitzondering maken voor:
vervoer van energie
vervoer van farmaceutische, medische, landbouw- en voedingsproducten
humanitaire hulp
vervoer in verband met de diplomatieke en consulaire vertegenwoordiging van de EU en haar lidstaten in Rusland, of internationale organisaties in Rusland die overeenkomstig het internationaal recht immuniteiten genieten
overdracht aan of uitvoer naar Rusland van culturele goederen die in bruikleen zijn gegeven in het kader van een formele culturele samenwerking met Rusland
De maatregel geldt niet voor post en goederen in doorvoer tussen de oblast Kaliningrad en Rusland.
Wat betekenen de sancties in de luchtvaartsector?
In februari 2022 heeft de EU alle Russische luchtvaartmaatschappijen de toegang tot EU-luchthavens ontzegd en hen verboden nog over EU-grondgebied te vliegen. Het gaat om vliegtuigen die in Rusland of elders zijn geregistreerd en door een Russische burger of entiteit worden gehuurd of gecharterd. Het verbod geldt ook voor privévliegtuigen, zoals privéjets voor zakelijk gebruik.
Daarnaast verbiedt de EU dat er nog goederen en technologie voor de lucht- en ruimtevaartindustrie naar Rusland worden uitgevoerd.
Ook verzekeringen, onderhoudsdiensten en technische bijstand voor deze goederen en technologie zijn verboden. De Verenigde Staten, Canada en het Verenigd Koninkrijk hanteren soortgelijke beperkingen.
Dit betekent dat Russische luchtvaartmaatschappijen geen vliegtuigen, reserveonderdelen of uitrusting voor hun vloot kunnen kopen en niet de nodige reparaties of technische inspecties kunnen uitvoeren. Aangezien driekwart van Ruslands commerciële vliegtuigen in de EU, de VS of Canada is geproduceerd, zal het verbod er mettertijd mogelijk toe leiden dat een aanzienlijk deel van de Russische burgerluchtvaart aan de grond zal blijven, zelfs voor binnenlandse vluchten.
De EU heeft haar havens gesloten voor de gehele handelsvloot van Rusland (meer dan 2 800 schepen). De maatregel geldt echter niet voor schepen die de volgende zaken vervoeren:
energie
farmaceutische, medische, landbouw- en voedingsproducten
humanitaire hulpgoederen
splijtstof en andere goederen die nodig zijn voor de werking van civiele nucleaire vermogens
steenkool (tot 10 augustus 2022, daarna is de invoer van steenkool in de EU niet langer toegestaan)
De maatregel geldt ook niet voor schepen in nood die hulp zoeken, of schepen die een noodstop maken bij een haven om redenen van maritieme veiligheid of om mensenlevens op zee te redden.
De maatregel geldt wel voor vaartuigen die proberen de sancties te omzeilen door niet langer onder de Russische vlag te varen of zich te registreren in een andere staat. Havenautoriteiten kunnen dit nagaan door het IMO-nummer van een schip te controleren (een uniek identificatienummer dat wordt toegewezen namens de Internationale Maritieme Organisatie).
Wat betekent het Swift-verbod voor Russische en Belarussische banken?
Dankzij het verbod kunnen 10 Russische en 4 Belarussische banken geen internationale betalingen meer verrichten of ontvangen via het Swift-systeem.
Swift is een berichtendienst die de uitwisseling van informatie tussen banken en andere financiële instellingen aanzienlijk vergemakkelijkt. Wereldwijd zijn er meer dan 11 000 entiteiten op aangesloten.
Concreet kunnen de gestrafte banken geen buitenlandse valuta meer ontvangen en kunnen ze geen activa meer naar het buitenland overmaken. Dat is slecht voor de Russische en de Belarussische economie.
Theoretisch gezien zouden banken internationale transacties kunnen uitvoeren zonder Swift, maar dat is duur en complex en vereist wederzijds vertrouwen tussen de financiële instellingen. Betalen moet dan immers weer zoals vanouds: elke transactie moet per telefoon en fax worden bevestigd.
Wat betekenen de sancties tegen de Nationale Centrale Bank van Rusland in de praktijk?
De Europese Unie verbiedt alle transacties met de Nationale Centrale Bank van Rusland die te maken hebben met het beheer van haar reserves en activa. Doordat de tegoeden van de centrale bank bevroren zijn, heeft ze geen toegang meer tot de activa die ze bij centrale banken en particuliere instellingen in de EU heeft staan.
In februari 2022 bedroegen de internationale reserves van Rusland $ 643 miljard (€ 579 miljard). Reserves in vreemde valuta aanhouden draagt er onder meer toe bij dat de wisselkoers van de eigen valuta van een land stabiel blijft.
Nu transacties vanuit de EU en andere landen verboden zijn, staat naar schatting meer dan de helft van de Russische reserves geblokkeerd. Ook andere landen waar Rusland reserves heeft staan, zoals de VS, Canada en het VK, hebben zo’n verbod.
Rusland kan deze buffer dus niet gebruiken om zijn banken van zuurstof te voorzien en zo de gevolgen van andere sancties te beperken. Zelfs de goudreserves die in Rusland zijn opgeslagen, lijken nu moeilijker te verkopen.
De EU heeft ook een verbod ingesteld op de verkoop, levering, overdracht en uitvoer van eurobankbiljetten naar Rusland. Dat moet voorkomen dat de Russische regering, de centrale bank en natuurlijke of rechtspersonen in Rusland de sancties omzeilen door contante euro’s te bemachtigen.
Soortgelijke sancties gelden voor Belarus.
Waarom heeft de EU de omroepactiviteiten van 5 Russische mediakanalen opgeschort?
Met zijn stelselmatige internationale campagne van desinformatie, informatiemanipulatie en verdraaiing van feiten wil Rusland zowel de eigen buurlanden als de EU en de EU-lidstaten uit evenwicht brengen.
Om dit tegen te gaan heeft de EU de omroepactiviteiten in de EU van 5 Russische staatszenders opgeschort:
Sputnik
Russia Today
Rossiya RTR/RTR Planeta
Rossiya 24/Russia 24
TV Centre International
Het Kremlin gebruikt deze staatsmedia om propaganda te verspreiden en desinformatiecampagnes te voeren, onder meer over zijn aanvalsoorlog tegen Oekraïne.
De maatregelen tegen Sputnik en Russia Today (en hun dochterondernemingen, zoals RT English, RT Germany, RT France en RT Spanish) gelden sinds 2 maart 2022. De andere drie mediakanalen staan sinds 4 juni 2022 op de lijst.
Het gaat om alle omroepactiviteiten in of voor de EU-lidstaten: via kabel, satelliet, IPTV, platforms, websites en apps.
In overeenstemming met het Handvest van de grondrechten weerhouden de maatregelen er deze mediakanalen en hun personeel niet van om zich in de EU met andere dan omroepactiviteiten bezig te houden, zoals met onderzoek en interviews.
Stemt de EU de sancties af met haar partners?
Sancties hebben meer effect als een grote groep internationale partners meedoet. De EU heeft de afgelopen weken nauw samengewerkt met gelijkgestemde partners zoals de Verenigde Staten om samen sancties op te leggen.
De EU werkt samen met de Wereldbankgroep, de Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling (EBWO), de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) en andere internationale partners om te voorkomen dat Rusland nog financiering van dergelijke instellingen verkrijgt.
Om deze internationale inspanning te coördineren, is onlangs de Russian Elites, Proxies, and Oligarchs (REPO) Task Force opgericht. Deze taskforce stelt de EU in staat samen te werken met de G7-landen – Canada, Duitsland, Frankrijk, Italië, Japan, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten – en met Australië, om ervoor te zorgen dat de sancties worden toegepast.
Hoewel de EU met heel wat partners nauw samenwerkt, beslist elk van deze niet-EU-landen nog altijd zelf welke sancties het zal opleggen.
Vallen de EU-sancties onder het internationaal recht?
Jazeker. Alle EU-sancties stroken geheel met de verplichtingen van het internationaal recht, en eerbiedigen de mensenrechten en de fundamentele vrijheden.
Zodra tussen de EU-lidstaten een politiek akkoord is bereikt, bereiden de Europese Dienst voor extern optreden en/of de Europese Commissie de nodige rechtshandelingen voor en worden deze ter aanneming voorgelegd aan de Raad.
Verordeningen en besluiten van de Raad zijn, als rechtshandelingen van algemene strekking, bindend voor alle personen en entiteiten die onder de jurisdictie van de EU vallen. Dit betekent elke persoon en entiteit binnen de EU, elke EU-onderdaan ongeacht waar, en alle bedrijven en organisaties die naar het recht van een EU-lidstaat zijn opgericht.
EINDE BERICHT
Reacties uitgeschakeld voor Noten 1 t/m 5/Kritiek op twee Volkskrant artikelen
Schokkend, schandalig, een aanval op de solidariteit. Daar komt het weghalen van tentjes in Ter Apel op neer. In die tentjes probeerden vluchtelingen bij het aanmeldcentrum in Ter Apel te verblijven. Een ondernemer die niet enkel een verdienmodel had, maar ook nog een hart en een geweten, had die tentjes via crowdfunding geregeld en aan de vluchtelingen gegeven. Dat vond het Verachtelijk Gezag niet goed. Dus verwijderden agenten van de Mobiele Eenheid ter plekke de fragiele onderkomens. Iets met veiligheid. Slapen in de open lucht, dat mocht dan nog weer wel.(1)
De hele akelig vertoning is een zoveelste episode van het drama dat zich rond Ter Apel voltrekt. Vluchtelingen melden zich daar voor de opvang waar ze legaal gewoon recht op hebben. De capaciteit van die opvang schiet – door bewust beleid, niet door onvermogen – zodanig te kort dat de vluchtelingen bij herhaling op straat moesten slapen. Af en toe waren r veechtpartijeen van tot het uiterste getergde, van opvang verstoken en in onzekerheid gelaten vluchtelingen. De al genoemde ondernemer kon het niet meer aanzien en is die tentjes gaan regelen. Waren eer maar meer mensen zoals hij, want het is de hulpvaardigheid en solidariteit van mensen die tegenover de hardvochtige vluchtelingen welbwust treiternde overheid noodzakelijk is.
Wat bezielde de ME om die tentjes weg te halen en zulke kwetsbare en getraumatiseerde mensen zelfs van dat schamel en tijdelijke onderkomen te beroven? Simpel: orders van hogerhand. Dat politieagenten zelfs de bruutste orders bereid zijn uit te voeren, juist ook dat maakt ze politieagenten. Vanwaar de orders tot ontruiming? De functionarissen van de veiligheidsregio, waarmee de ondernemer met zijn tentjes eerder probeerde de zaak af te stemmen, vonden dat die met dit soort initiatief het vinden van een oplossing juist moeilijker maakte. De ondernemer wachtte dus eventjes, zodat de autoriteiten aan iets structureels konden werken. Die kwam niet, dus is hij de tentjes toch maar gaan leveren. ‘We zijn ontvangen met veel blijdschap, niemand was agressief. Heb alleen maar vriendelijk, dankbare mensen gezien.’
Maar het mocht dus niet. Brandveiligheid, wel vaker het excuus van gezagsdragers als ze iets willen ontruimen of slopen. En, zoals de ondernemer al eerder te horen had gekregen don die met zijn idee kwam ‘We weten niet wat zich in die tentjes afspeelt’. Nooit van privacy gehoord, deze functionarissen.
Wat zit er achter deze bruutheid? Streven naar veiligheid voor de vluchtelingen? Laat me niet lachen! Als dat de overheid echt interesseerde, had die allang fatsoenlijk opvang geregeld. Nee, het is angst van overheidswege! Waarvoor? Niet voor de vluchtelingen op zichzelf, daar heeft de staat eerder minachting voor. Wel voor de solidariteit die deze vluchtelingen kunnen organiseren en oproepen bij andere mensen. Vluchtelingen die relatief weerloos op straat slapen is tot daar aan toe. Vluchtelingen die een soort kamp kunnen inrichten staan al veel sterker. En voor je het weet gaan andere mensen het voorbeeld van de ondernemer volgen en komen aanzetten bij dat kampement met eten, drinken en vriendelijkheid. Voor je het weet groeit de solidariteit, uitgerekend voor de dichte deuren van het opvangcentrum dat overduidelijk die mensen niet opvangt. Voor je het weet staat het gzag te kijk in al haar onmenselijkheid, onverschilligheid – en overbodigheid, want mensen blijken zaken buiten die overheid om zelf te kunne regelen.
Wat de staat eventueel kan tolereren van haar burgers is medelijden met zielig mensen, zolang ze maar zielig en afhankelijk blijven. Wat de staat niet kan hebben is ondersteuning waardoor de mensen zich iets sterker kunnen gaan voelen. Wat de staat helemaal niet kan hebben is een plek waar vluchtelingen samen kunnen zijn, waar solidaire omwonenden en anderen naar toe kunnen komen om steun te betuigen en hulpverlening op touw te helpen zetten.
Dat afpakken van die tenten was een gore aanval van overheidswege op hulpvaardigheid en op solidariteit. Waar solidariteit een hulpvaardigheid werkelijk ruimte krijgen en nemen, daar staat de overheid te kijk in al haar bureaucratische onmenselijkheid en overbodigheid. De strijd van en met vluchtelingen, allereerst voor fatsoenlijke opvang maar principieel voor de vrijheid om te blijven zonder bang voor uitzetting te hoeven zijn, is dus tegelijk een strijd tegen een overheid die solidariteit en hulpvaardigheid repressief bejegent als als de gezagsondermijning die het uiteindelijk ook is.
Groot-Brittannië beleeft een stevige stakingsgolf. Grote aantallen arbeiders hebben de strijd aangebonden met de stijgende kosten van levensonderhoud en eisen flinke loonsverhogingen. Leten we ze alle succes van de wereld wensen. En laten we kijken hoe we in Nederland zoiets ook op gang krijgen. Ook loonstrijd is vrijheidsstrijd, en hard nodig sowieso.
Dat er iets rommelt in de Britse arbeidsverhoudingen bleek al eerder. Flinke spoorwegstakingen dreunden door het land. In juni legden 40.000 spoorwegwerkers het werk neer in enkele 24-uursstakingen. Ze wezen het beschamende bod van de spoorwegbazen af: die bonden 3 procent loo0nstijging, terwijl de inflatie 9 procent bedroeg. Arbeiders zouden daarmee dus in koopkracht hard achteruit gaan.(1) In juli volgde wederom een spoorwegstaking, wederom van rond de 40.000 arbeiders.(2) Het ging om arbeiders die georganiseerd zijn via de vakbond RMT, die in Mick Lynch ook nog eens beschikt in een welbespraakte en relatief strijdbare voorzitter. Kort erna volgde nog een spoorwegstaking, nu van 5000 arbeiders, in het bijzonder machinisten georganiseerd in de vakbond ASLEF. Die dreigen met een 2-procent loonsverhoging – in reële termen dus ook weer een loondaling – te worden afgescheept door de spoorbedrijven. Op het moment dat die staking plaatsvond, stond er voor 13 augustus trouwens alweer een nieuwe gepland.(3)
Maar niet alleen in het vervoer rommelt het. Op 9 augustus 2022 werd bekend dat arbeiders van de Britse posterijen aan het staken gaan. De desbetreffende vakbond CWU heeft 14-uursstakingen aangekondigd voor 16 augustus, 31 augustus, 8 september en 9 september. Hier gaat het om 115.000 arbeiders.(4) We hebben het dus echt over grote stakingen. Het postbedrijf doet alsof het 5,5 procent loonsverhoging biedt. In werkelijkheid gaat het om 2 procent, eventueel aangevuld met 3,5 procent a;s bond en bedrijf het eens zouden worden. Eens waarover? Het postbedrijf wil het werk moderniseren. Ga er maar van uit dat het werk hier niet lichter en niet leuker van wordt… Maar zelfs al zou het om de volle 3,5 procent gaan, dan nog blijft dat achter bij die a inflatie van 9 procent.
Bij spoorwegen en postbedrijf gaat het om reguliere stakingen, via erkende vakbonden. Dat betekent dat ze aan allerlei regels en procedures moeten voldoen om legaal te zijn: Groot-Brittannië heeft een strenge wetgeving om vakbonden in te dammen. Het betekent ook dat arbeiders die langs deze weg staken, feitelijk twee gevechten tegelijk voeren. Een strijd tegen de directies van de bedrijven waar ze werken, om de geëiste loonsverhoging binnen te halen enerzijds; een strijd tegen de beroepsbestuurders van hun eigen vakbonden, om te voorkomen dat die achter de rug van arbeiders om een halfzacht compromis met de bedrijven sluiten.
Vakbondsbestuurders hebben het sluiten van zulke compromissen als core business, onderhandelen is hun vak, strijd willen ze slechts als onderhandelingen te weinig opleveren. Maar wat voor bondsbestuuders nog aanvaardbaar is, is dat voor arbeiders helemaal niet automatisch. En het zijn die arbeiders, niet de bondsbestuurders, die met het compromis moeten leven in hun portemonnee. Naast een gevecht tegen de bazen is er onder de oppervlakte ook een strijd tussen arbeiders en vakbondsbestuurders rond de zeggenschap over de staking zelf en van haar resultaat. Vakbondsstakingen verdienen dan ook enthousiaste steun en deelname, maar tegelijk ook zelforganisatie van arbeiders, zodat ze zo min mogelijk afhankelijk zijn van de bondsbestuurders.
Maar er vinden niet alleen vakbondsstakingen plaats! In diverse bedrijfstakken zijn wilde stakingen op gang gekomen, werkonderbrekingen die niet door en via reguliere vakbonden zijn georganiseerd. De website Notes From Below heeft een tweetal verslagen van zulke stakingen die in de eerste week van augustus 2022 plaatsvonden in magazijnen van het digitale winkelbedrijf Amazon.(5) Het management bood arbeiders in twee vestigingen belachelijk lage loonsverhogingen. Die waren de directe aanleiding voor de stakingen, maar de arrogante en intimiderende houding van het management maakte de arbeiders ook kwader.
En op 10 augustus 2022 meldde The Guardian weer een ‘onofficiële’ – dus wilde – staking, nu bij een olieraffinaderij in Grangemouth, in Schotland. Aactievoerende arbeiders blokkeerden daar geruime tijd een toegangsweg weg bij die raffinaderij. De arbeiders werken voor het bedrijf Ineos, maar staan in dienst vak een soort koppelbazen, niet van Ineos zelf. Ook hier is de inzet: loon. Arbeiders willen daarover in gesprek. Ze kregen een bod van 2,5 dit jaar en 2,5 volgend jaar voorgeschoteld. Nogmaals: de inflatie is 9 procent. En die kan nog verder oplopen. Logisch dat ze gaan staken om dat bod een flink eind omhoog te krijgen.
Dit soort wilde stakingen zijn belangrijk en bewonderenswaardig. Arbeiders nemen immers ene risico, want zulke stakingen voldoen helemaal niet aan de strenge wettelijke voorschriften en zijn dus illegaal. Het gaat niet via de vakbond, en daarmee moeten arbeiders het dus echt hebben van hun eigen kracht, een van solidariteit. Precies daar ligt echter juist ook een kracht van wilde stakingen. Het is veel meer directe actie dan een via de vakbond gereguleerde staking, vooral zolang de bondsleiding daar de grip op weet te houden.
Maar bondsstaking of wilde staking: in beide gevallen gaat het om belangwekkende strijd die onze solidariteit waard is. Het zijn voorbeelden van een strijd tegen een verarming die arbeiders via prijsstijgingen wordt opgedrongen. Zulke prijsstijgingen zien we in Nederland ook, zulke verarming treft in Nederland ook arbeiders. Het kan beslist geen kwaad als ook in Nederland arbeiders het stakingswapen weer eens in volle stevigheid hanteren en daarbij van maximale solidaire ondersteuning worden voorzien van iedereen die weet aan welke kant die staat.
Rabobank-econoom Barbara Baarsma pleit voor een persoonlijk CO2-budget, een maximale hoeveelheid CO2 die je mag uitstoten. Als je het maximum hebt bereikt, mag je niet meer vliegen en vlees eten. Maar de uitstootrechten zijn verhandelbaar, dus je kunt iemand, die niet vliegt en geen auto heeft, vragen jou haar/zijn/hun uitstootrechten te verkopen, zodat je alsnog twee keer per jaar naar Bali kunt.
Dat is dus de Rabobank, die het boerenbedrijf gemaakt heeft tot wat het nu is: een grootschalige moloch die de aarde verkracht en alles wat erop leeft, en die weigert boeren, die duurzaam produceren, te helpen met de financiering daarvan. Laat het aan zo’n bank over om van de klimaatramp een handelsartikel te maken, en zo de kloof tussen arm en rijk te vergroten. “Zeg Piet, ik ben hard aan vakantie toe omdat ik zo geweldig veel verantwoordelijkheid heb en vanuit mijn superbelangrijke positie welvaart en werkgelegenheid creëer, maar ik ben al wezen bergwandelen in Peru, dus mijn CO2-budget is op. Jij hebt toch geen geld voor een vliegreis, dus waarom verkoop je mij jouw uitstootrechten niet?”
Volgens mijn Twitter-vriend Sander Schimmelpenninck is Baarsma’s voorstel een pleidooi voor nivellering; dit is toch maar mooi een kans voor de arme sloeber om een extra zakcentje te verdienen. Ik zie het als een vernederende vorm van uitbuiting. Stel je ook deze situatie voor: jouw baas wil een tweede keer naar Bali, hij weet dat jij nog niet op vakantie bent geweest. “Zeg Anne-Fleur, als jij mij jouw uitstootrechten nou eens verkoopt. Pardon, je wilt zelf nog met het vliegtuig? Heb je het eigenlijk nog wel naar je zin bij onze organisatie?”
Bleekselderij knagen
Wie tegen dit onzalige plan is, wil volgens Sander, en ook volgens aardig wat traditioneel-linkse mensen in mijn bubbel, zijn levensstijl niet veranderen en is dus niet echt geïnteresseerd in het voorkomen van de totale vernietiging van de aarde. Ik denk dat veel mensen gaarne bereid zijn om hun levensstijl te veranderen, maar dat ze er het heil niet van inzien als zij op fietsvakantie in eigen land moeten en kikkererwten en bleekselderij moeten knagen terwijl de grootindustriëlen de lucht blijven volpompen met CO2, hun chemisch afval lozen in onze rivieren en onze bodem vergiftigen, en tussendoor de patser uithangen op Bali en Mauritius. Ga achter de bedrijven aan in plaats van de consumenten, schreef ik al twee keereerder. Zeventig procent van alle vervuiling op de wereld wordt veroorzaakt door honderd bedrijven. Maar de Marie-Antoinettes van deze wereld kunnen niet slapen omdat Piet twee dagen achter elkaar een gehaktbal eet en eens per jaar naar de Turkse Riviera vliegt met een prijsvechter.
Terwijl de multinationals constant profiteren van elke crisis, zelfs recordwinsten boeken, moet keer op keer op keer de consument de rekening betalen. Een pervers systeem van uitbuiting waar zo snel mogelijk een einde aan moet komen. “Vakantie vieren is geen grondrecht”, hoor je veel mensen zeggen. Maar dat is het boeken van exorbitante bedrijfswinsten ook niet. Zelfs degenen die ageren tegen het neoliberalisme weten zichzelf niet los te wrikken uit het neoliberale frame dat De Markt een God is aan wie constant offers moeten worden gebracht om onheil en rampspoed af te wenden. Fout, De Markt is een Minotaurus die getemd moet worden. Banken en multinationals zijn gewoon deel van onze samenleving en zijn dus ook verantwoordelijk voor het welvaren ervan. Dat het kennelijk als normaal geldt dat een bedrijf als Shell hele landen destabiliseert, daar heb ik nooit iets van begrepen.
Mensen die zeggen dat wij onze levensstijl moeten veranderen, zijn meestal mensen die hun eigen levensstijl niet veranderen. Het zijn dezelfde mensen die tijdens de coronacrisis vanuit hun grote huizen met grote tuinen vanachter hun Apple-computers zeiden dat we allemaal in hetzelfde schuitje zaten.
Vegetarische tonijn
Tuurlijk, alles moet anders, er is haast bij. We moeten minder vlees eten, van onze zuivelverslaving af en minder vliegen. Consuminderen zou ook onze psyche veel goed doen. Maar wat krijgen we ervoor terug? Kamperen op een grasveld in Boerenlullenscha en hardop zeggen dat volkoren pasta met vegetarische tonijn best heel lekker is, dat je overal even aan moet wennen? Het probleem is dat het veranderen van de levensstijl voor mensen met een normaal kutsalarisje een leven van totale vreugdeloosheid betekent, en ik vind het niet raar dat weinigen daar zin in hebben.
Dat hoeft overigens niet. Een actieve overheid kan het afschaffen van vliegreizen pijnloos maken, door te investeren in goed en betaalbaar openbaar vervoer. Dat treinreizen in Europa nog steeds zo’n bezoeking is, en peperduur bovendien, is een brevet van onvermogen voor onze beleidsmakers. En het kan, kijk maar naar Japan, waar je comfortabel en snel van de ene kant naar de andere kant van het land reist, genietend van een bentobox vol heerlijke verrassingen. Ik kan alleen maar concluderen dat Europa gewoon niet wil, omdat Europa het schandknaapje is van de olieindustrie.
Opium verbouwen
Ik bedoel, we komen nu in financiële moeilijkheden vanwege de achterlijk hoge gasrekening, niet lang nadat Domrechts een loeiagressieve campagne voerde tegen het plan om alle huishoudens van het gas af te krijgen. De Telegraaf, Elsevier, de rechtse partijen in het parlement, allemaal waren ze tegen want dat plan zou, jawel, te duur zijn. We willen onze levensstijl wel veranderen, maar we worden gedwongen om gas af te nemen, zoals de Chinezen in de koloniale tijd werden gedwongen opium te verbouwen en te consumeren.
Wil je de aarde redden? Bouw dan de olieindustrie in rap tempo af. Het kan en het moet. Zorg voor alternatieven, voor goed openbaar vervoer, voor duurzaam vlees, duurzame vis. Laat je niet paaien door een miljardenbedrijf als Shell, dat in een actualiteitenprogramma zonder enig kritisch weerwoord mag opsnijden over de fooi die het besteedt aan alternatieve energie.
Maar rijke stinkerds gaan liever achter de gehaktbal van Piet aan, omdat ze hun levensstijl niet willen veranderen.
Reacties uitgeschakeld voor Artikel Frontaal Naakt/[Peter Breedveld]/Ik wil de aarde wel redden, maar geen leven van grauwe vreugdeloosheid
Het is tijd voor onz eigen solidaire hitteplannen. Voor nu, en voor komende jaren waarin hittegolven als de huidige steeds harder zullen toeslaan. Mensen die op een plek werken waar het te warm is, zouden aan die elleende samen paal en perk aan dienen te stellen. Hoe?
Spreek met betrouwbare collega’ s een maximum werktemperatuur af. Laten we zeggen: 25 graden. Deel de baas mee: boven die temperatuur doen wij gewoon niets. Maak een flyer met precies deze eis en deel die uit aan al je collega’s. Wordt het dan 25 graden? Dan legt het groepje betrouwbare collega’s het werk demonstratief neer, en moedigt de andere collega’s om zich daarbij aan te sluiten.
Hoe weet je dat het 25 graden is? Zorg dat er een goede thermometer hangt op de werkplek, op kosten van de baas. Wil de baas niet meewerken? Dan neemt die baas jullie arbeidsomstandigheden en welzijn dus niet serieus. Dat is al een reden om actie te gaan voeren. ‘Geen thermometer? Geen productie!’
In het verlengde liggen grotere zaken. Keer op keer een werkonderbreking als de afgesproken maximumtemperatuur bereikt wordt op het werk, wordt een beetje vermoeiend. We gaat toch ook niet elke dag staken om onze allang toegezegde vrije tijd te kunnen hebben? Koelte op het werk hoort gewoon bij adequate arbeidsvoorwaarden.
De eis wordt dan: dwing de baas die maximumtemperatuur te erkennen als grond op het werk stil te leggen. Boven de 25 graden gaat het kantoor of het magazijn gewoon dicht, terwijl het personeel wordt doorbetaald. Hitteverlof als gangbaar deel van onze arbeidsvoorwaarden. Vroeger hadden we vakbonden om zoiets te regelen. Misschien dat arbeiders in en om arbeidersinitiatieven zoals Solidariteitsnetwerk Vloerwerk(1), Radical Riders(2) en Horeca United(3) met dit type van eisen aan de slag kunnen? Nieuwe krachtenbundelingen en initiatieven kunnen natuurlijk ook, speciaal rond het thema: te warm? Werkweigering? Samen natuurlijk, zodat de baas je niet 1 voor 1 er uit gooit..
Voor onderwijs kan iets dergelijks gelden, Nu zijn leerlingen nog vakantie aan het vieren, maar het nieuwe schooljaar staat op uitbreken als ware het en volgende pandemie. En ik lees iets over de dreiging van een nieuwe lading warm weer op komst, achter in augustus. ‘Richting het eind van de maand is een nieuwe opstoot van (zeer) warme lucht niet uitgesloten’, lees ik op Weerplaza.(4) Dat wordt puffen in de klas. Les volgen in lokalen waar het 27 gaden is, dat is geen doen. Ik zie niet in waarom scholieren dat zouden accepteren, en hetzelfde geldt trouwens ook voor docenten.
Wat voor werkplekken geldt, kan ook hier worden doorgevoerd: een maximumtemperatuur afspreken met een stelmensen,gevolgd door collectieve weigering om lessen te volgen of te geven zodra die temperatuur wordt gehaald. Lesboycot annex docentenstaking dus. Met in het verlengde de eis dat scholen sowieso de lessen stilleggen als de temperatuur boven de afgesproken norm komt.
‘Maar er is toch airconditioning?’ hoor ik al iemand tegenwerpen. Ja, zoiets bestaat, en je krijgt er ruimtes mee koel. Maar die dingen slorpen energie, en de koelte binnen vertaalt zich elders als warmte-uitstoot. Het gebruik van die dingen dient helemaal niet te worden aangemoedigd, integendeel! Waar het gaat om kantoren, winkels, scholen, magazijnen, daar geldt: als de keus is tussen airco aan of het werk stilleggen, daar leggen we het werk dus stil. Airco’s reserveren we dan voor plekken waar het werk echt niet stil mag komen te liggen, waar ernstige gezondheidsrisico’s gelden en dergelijke. Dan hebben we het over ziekenhuizen, verzorgings- en verpleeghuizen en dergelijke. Airco’s daar, en verder eigenlijk op zo min mogelijk plekken.
Op bovenstaande aanpak zijn natuurlijk aanvullingen en variaties mogelijk. Buitenwerk in de bakkende zon hoeven we ook zomaar niet te pikken. De norm dient te worden: is het te warm? Dan werken we niet! Geen inzet van klimaatdestructieve technologie om ons koste wat kost aan het werk of bij die vervelende les te houden. Die les kan wachten, het overgrote deel van al dat werk eveneens, voor zo ver het al enig nut heeft. Ons welzijn wacht echter niet, en het klimaat al evenmin. Het is tijd voor eigen solidaire hitteplannen.
STANDBEELD JOHANNES VAN DEN BOSCH ONTHULD/KOLONIALE
SCHURK MET BLOED AAN ZIJN HANDEN, MAAR OOK IN NEDERLAND!
BRIEF AAN GEMEENTE WESTERVELD
[Waaronder Frederiksoord waar het standbeeld is onthuld,valt]
AAN
GEMEENTE WESTERVELD
[Mocht u in tijdnood zijn, dan kunt u direct doorscrollen naar mijn
Eis aan uw adres]
Onderwerp:
Onthulling van het standbeeld van Johannes van den Bosch op
25 juni 2022 in Frederiksoord, vallend onder Gemeente Westerveld
Geacht Gemeentebestuur
Geachte Gemeenteraadsleden
”Namens De Nederlandsche Bank bied ik hiervoor vandaag excuses aan. Excuses aan alle nazaten van slaafgemaakten in Nederland, in Suriname, in Bonaire, Sint Eustatius en Saba, in Aruba, Curaçao en Sint Maarten
Namens De Nederlandsche Bank bied ik hiervoor vandaag excuses aan. Excuses aan alle nazaten van slaafgemaakten in Nederland, in Suriname, in Bonaire, Sint Eustatius en Saba, in Aruba, Curaçao en Sint Maarten. Excuses aan alle mensen die door de persoonlijke keuzes van ook mijn voorgangers herleid werden tot hun huidskleur. Tot een bedrag. Tot handelswaar op een inventaris. Excuses aan alle mensen die vandaag nog steeds de gevolgen hiervan dragen.”
[1]
U zult zich afvragen, Waarde Gemeenteraadsleden, waarom ik mijn brief, naar aanleiding van
de onthulling van het standbeeld van koloniale voorman Johannes
van den Bosch [2] met dit citaat begin.
Welnu, omdat met het aanbieden van excuses aan de tot slaaf gemaakten,
,de Nederlandsche Bank middels een speech op Keti Koti [Jaarlijkse
Herdenking Afschaffing Slaverbij in de ”Westindische” kolonieen] [3]
haar morele verantwoordelijkheid heeft genomen en heeft toegegeven:
”Onze voorgangers zaten gruwelijk fout en waren verantwoordelijk
voor een Internationale Misdaad”
Zo doen beschaafde mensen dat.
In het onder uw Gemeente [en daarmee bent u dus medeverantwoordelijk!]
ressorterende dorp Frederiksoord is echter het tegenovergestelde gebeurd
en dat is des te verbijsterender, omdat wij niet meer eind 19e Eeuw leven,
toen een standbeeld voor de koloniale massamoordenaar J.P. Coen
werd onthuld [4].
Maar dat in deze tijd, anno 2022, pak weg een week
voordat het hoogste financiele Orgaan van de Nederlandse Staat,
de Nederlandse Bank [5], de morele moed heeft opgebracht om haar Hand in
Eigen Boezem te steken en haar betrokkenheid bij de Internationale
Misdaad, de Slavernij, te erkennen en te veroordelen [6], in Frederiksoord
juist een standbeeld is onthuld van een grote koloniale Schurk, Johannes van
den Bosch! [7]
Maar Van den Bosch was niet alleen een koloniale misdadiger, ook
in Nederland heeft hij veel Kwaad gedaan.
Daarover straks meer
Nu eerst
JOHANNES VAN DEN BOSCH, KOLONIALE MISDADIGER
Johannes van den Bosch, naast vele functies [waaronder generaal,
minister van Kolonieen, commandant van het Nederlands-Indische leger]
Gouverneur Generaal van het toenmalige Nederlands-Indie [Indonesie dus] [8]
was verantwoordelijk voor de oprichting van het zogenaamde ”Cultuurstelsel” [9] een dwangarbeiderssysteem, waarbij de inheemse boeren verplicht waren
als een soort ”pacht”, maar liefst 20 procent van hun grond te gebruiken voor gouvernementsproducten: producten voor de Europese markt.[10]
Al deze producten werden door de Nederlandsche Handelsmaatschappij
[11] in Europa verkocht en geveild. [12]
Pure afknijperij en machtsmisbruik dus.
Maar alsof dat nog niet erg genoeg was, heeft onderzoek uitgewezen, dat
tussen 1834 en 1879, dit ”Cultuurstelsel Grapje” op Java heeft geleid tot
een aanzienlijke sterfte onder de bevolking. [13]
Zie maar eens naar de onderzoeksresultaten, onder noot 14 ! KORTOM:Een misdadige operatie dus, een grootschalige Moordpartij.En van een dergelijke Misdadiger is er recentelijk een standbeeld onthuld.Schaamt u zich niet! En kom me niet aan met het Verhaaltje, dat u van bovengenoemde feiten niet geheel op de hoogte was.Ze zijn algemeen bekend en het is uw taak, als Bestuurders, om opde hoogte te zijn! Overigens, ook in het toenmalige ”Nederlands West Indie” [het huidige Suriname, waar van den Bosch heeft geopereerd] [15] wasdeze meneer Johannes van den Bosch actief, maar in tegenstelling tot wat wel wordt beweerd [16], was hij niet voor afschaffing van de slavernij [17]-ook al heeft hij wel in zoverreverbetering in de positie van tot slaaf gemaakten gebracht, dat zij niet langer als ”Zaken” maar als ”Personen” werdenbeschouwd, zoals vastgelegd in het door Van den Bosch in 1828 tot standgebrachte ”Reglement op het beleid der Regeering van de Nederlandsch West Indische Bezittingen, artikel 117 [18] Zie ook over van den Bosch’s operaties in Suriname, noot 19, waarindoor Surinamist Ellen Neslo terecht wordt opgemerkr”
Van den Bosch keek dus naar de centjes. Neslo: “Als het alleen maar om de menslievendheid te doen was, had hij zich wel harder gemaakt voor afschaffing van de slavernij.” [20]JOHANNES VAN DEN BOSCH/NAAST KOLONIALESCHURK, SCHURK IN NEDERLAND Nu kom ik toe aan de redenen van de onthulling van zijnstandbeeld, de zogenaamde ”liefdadigheid” of ”menslievendheid” die hij in Nederland verricht zou hebben[21]Ik noem het het Kwaad, dat hij in Nederland heeft verricht!Toelichting! In 1818 werd de Maatschappij der Weldadigheid door Johannesvan den Bosch en anderen met als voorgegeven doel om de armen de kans te geven een beter bestaan op te bouwen. [22]Voorgegeven zeg ik met opzet, zoals zal blijken.Van den Bosch was van mening, dat
“arbeid, onderwijs en onderhoud” de armen zal verheffen “tot hogere beschaving, verlichting en weldadigheid” [23]De ”Maatschappij van Weldadigheid”
sticht zeven Koloniën van Weldadigheid In het oosten van Nederland en wat nu de Belgische Kempen zijn.
In Drenthe worden twee ”vrije kolonieen” gesticht en een
”onvrije” [24]
De naam zegt het al:
Naar die vrije kolonieen gingen de mensen [armen, bedelaars,etc] ”op basis van vrijwilligheid en de onvrije
kolonie was een strafkolonie [25]
In de koloniën krijgen weeskinderen, arme gezinnen en bedelaars een dak boven hun hoofd en leren ze om het land te bewerken. [26]
Het leek dus [op die ”onvrije kolonies” na] zo mooi en ideaal
Maar de praktijk was wel anders:
Het leven en de omstandigheden waren niet alleen hard,
het sterftecijfer hoog [27],
het systeem zelf was kwaadaardig:
Niet alleen moesten mensen keihard werken op het land,
ze begonnen al met een schuld aan de Maatschappij, die ze geacht werden met hun eigen landbouwopbrengsten af te lossen, wat maar weinigen lukte [27], wat dus neerkomt op
een plat dwangarbeiderssysteem [28]En op die ”vrijwillige gang” naar die ”vrije koloniesviel ook nog wel wat op af te dingen [29]
En daarvoor krijgt deze meneer van den Bosch een standbeeld?
Het is ongelooflijk en dat in deze tijd!
EPILOOG
Ronduit een Schande dus, Gemeenteraadsleden, dat krap een week voordat de Nederlandse Bank haar excuses aanbood
over het slavernijverleden [30] er in uw Gemeente een
beeld wordt onthuld van een uitgesproken koloniale Schurk en
Misdadiger, die in het toenmalige Nederlands-Indie
[Indonesie dus] verantwoordelijk was voor misdadige
dwangarbeid.
Lees de noten nog maar eens over en zie bijgevoegde noot 31!En ook in Nederland was hij verantwoordelijk voorgrootschalige dwangarbeid, daarvoor beloond met een Standbeeld…..
En kom me niet aan met het Verhaaltje, dat je het ”In zijn Tijd” moet zien, want tegen zijn koloniale misdadigerspraktijken
was ook ” die Tijd” al verzet!
Ten eerste wordt dat standbeeld over deze Schurk NU
onthuld, anno 2022
Ten tweede was er ”in die Tijd” wel degelijk verzet tegen
dat Cultuurstelsel
Ik citeer koloniaal hervormer de liberaal Wolter Robert van
Hoevell [32] uit een toespraak:
”Volk van Nederland, brandt u geen bloedschuld op het geweten? (…) Twee eeuwen lang heeft daar (op Java) uwe vlag gewapperd; twee eeuwen lang hebt gij er den scepter der overheersching gezwaaid; millioenen en millioenen zijn van de handenarbeid der inboorlingen in uwe schatkist gevloeid (…) en niets hebt gij hun teruggegeven (…)” [33]
En met van Hoevell, anderen [34]
Schrijver Multatuli [Eduard Douwes Dekker] was een belangrijk verzetsman tegen deze uitbuitings’
politiek [35] en als reactie op praktijken als van Johannes van den Bosch werd
de ethische politiek ontwikkeld [36] met in ieder geval het besef, dat er oog moest zijn voor ”de belangen van de inheemse bevolking” [37]
VERZET TEGEN HET BEELD!
Maar tegen Onrecht is altijd verzet!
Daarom veel waardering voor het protest van activisten, die het Standbeeld
van Johannes van den Bosch een Boevenpak aantrokken [38]
Dat in schril contrast tot de beeldhouwster van het Standbeeld, dat zich in
een interview bewonderaar toonde van dwangarbeid en de koloniale wandaden van Johannes van den Bosch op geen enkele manier veroordeelde
[39]
Je zal maar zo’n raar wereldbeeld hebben……………
Ook haalt ze haar neus op voor de critici van het beeld
Ik citeer:
”Johannes van den Bosch heeft ook een donker verleden. Als gouverneur-generaal verplichtte hij de bevolking van Nederlands-Indië om gewassen voor de regering te verbouwen. Tegenwoordig worden standbeelden van personen uit die tijd daarom in twijfel getrokken. Toch houdt dat de kunstenaar niet tegen: “Lekker puh. Dat is wat je doet als kunstenaar. Als iedereen zegt dat je het niet moet doen, moet je het juist doen”
[40]
Ik kan dat niet anders uitleggen dan als affiniteit met/in ieder geval geen afkeuring van zijn koloniale visie
In een ding heeft de kunstenares mi WEL gelijk met haar opmerking:
””Wij doen het tegenwoordig ook niet veel beter. Misschien praten ze ook wel zo over ons over 200 jaar.” [41]
Ja, maar dat is geen reden om een koloniale Schurk uit het
verleden te vereeuwigen.
EIS
Ik eindig met een eis aan uw adres, wat u waarschijnlijk
wel heeft zien aankomen
Dit standbeeld is onthuld in Frederiksoord, op locatie van een
van de voormalige strafkolonieen van Johannes van den Bosch.
Een klap in het gezicht van al die armen, arbeiders, bedelaars enook weeskinderen, al die bezitlozen, die daar zijn onderdrukt Maar ook een klap in het Gezicht van die duizenden Javaanse boeren, die onder zijn Cultuurstelsel zijn uitgebuit en massaalzijn omgekomen Frederiksoord maakt deel uit van uw Gemeente Het lijkt mij daarom een zaak van doodnormaal Fatsoen,als u dat Standbeeld, dat een belediging is voor de Vrijheidvan ieder mens, zo snel mogelijk neerhaalt, voor anderenu voor zijn. En dat u uw excuses aanbiedt aan de nazaten van de onderdrukte Javaanse boeren EN de Nederlandse arbeiders,die hebben geleden onder zijn kwade regime. Doet u dat niet, dan hou ik u moreel medeverantwoordelijk Ik heb gezegd Vriendelijke groeten Astrid Essed
Amsterdam NOTEN VOOR UW GEMAK HEB IK DE NOTENIN LINKS ONDERGEBRACHT NOTEN 1 T/M 10
Gisteravond hebben activisten van Doorbraak het splinternieuwe beeld van Johannes van den Bosch in Frederiksoord een nieuwe outfit gegeven: een boevenpak. Want Van den Bosch was een uitbuiter, die in Nederland talloze mensen aan de dwangarbeid zette, en in Indonesië nog meer mensen de hongerdood in dreef.
Het is onbegrijpelijk dat een man die zoveel bloed aan zijn handen heeft, geëerd wordt met een standbeeld. Zijn beeld moet verwijderd worden, en we moeten hem herinneren voor wat hij was: een internationale en koloniale crimineel.
De Maatschappij van Weldadigheid, die Van den Bosch oprichtte, omvatte een aantal “kolonies” waar bedelaars, landlopers, zieken, “onwilligen” en andere arme mensen te werk werden gesteld. Om er te werken moesten ze zich in de schulden steken en dwangarbeid verrichten om daar weer uit te komen. Velen werden er ziek, gingen er dood en werden anoniem in massagraven gedumpt.
In voormalig ‘Nederlands-Indië’ voerde hij het “cultuurstelsel” in. Indonesische boeren werden, met de lokale elite als tussenpersoon, gedwongen om een deel van de opbrengsten van hun land af te staan aan de Nederlandse staat. De gevolgen voor de boeren waren uiteraard desastreus. Uitbuiting, dwangarbeid, slavernij, honger en hongersnoden. Alleen al bij de hongersnood in Demak en Grobogan, mede het gevolg van het “cultuurstelsel”, kwamen 83.000 mensen om. Deze gevolgen waren destijds ook al bekend, maar Van den Bosch negeerde ze. Een volle schatkist ging voor hem boven mensenlevens.
We roepen iedereen op om ook mee te doen aan de dekoloniale #beeldenstorm, bij het beeld van Van den Bosch of ergens anders! Zoek een beeld, monument, straat, of een andere koloniale verwijzing in je buurt en leef je creativiteit uit! Pak het in in een vuilniszak (zoals we eerder in Leiden deden), plak er stickers op, krijt er op of er omheen, ga er met een spandoek bij staan, geef het een nieuw pak, of bedenk iets anders creatiefs. En maak er een filmpje van en deel dat onder de hashtag #beeldenstorm of stuur het aan ons zodat wij het kunnen delen. Wij zullen de komende tijd zelf ook vaker zulke filmpjes maken!
Journalist bedreigd bij in boevenpak gekleed standbeeld
Overigens werden het boevenpak en protestbord dezelfde avond nog verwijderd door de opgefokte Bob Veldman, bestuurder van de Maatschappij van Weldadigheid en eigenaar van het te koop staande monumentale postkantoor naast het hotel. Die was naar verluidt getipt door iemand die langs het beeld was gefietst. Hij was er meteen op afgegaan. Ter plekke zag hij dat reporter Albert Hendriks van Fries Nieuws het aangeklede beeld stond te fotograferen. Veldman dreigde hem neer te slaan. “Ik sla je op je bek. Verwijder de foto’s. Als ik ook maar iets zie, dan hang je.”
Volgens Hendriks “rukte hij woest het boevenpak van het kunstwerk. Het koloniale bloed kolkte door zijn aderen. Toen hij zag dat ik foto’s van zijn actie maakte, en ik zei dat ik journalist was, bedreigde hij mij nog net niet met de dood.” En: “Hij wou mijn camera hebben, maar mijn koele Friese Grutte Pier blik, en niet te vergeten uitstraling, waren voldoende voor hem om al vloekend en dreigend naar zijn postkantoor terug te keren.”
Over de actie zei de journalist: “Ik kan me nu best voorstellen dat mensen, wier etnische achtergrond in Indonesië ligt, bedenkingen hebben bij de verheerlijking van Hollandse regenten als Van den Bosch, die hun voorouders de vrijheid ontnamen en eigenlijk ook beroofden. Van den Bosch was van 1798 tot 1808 gouverneur in Nederlands-Indië. De wijze van reageren op een actie van nazaten, zoals dinsdagavond 28 juni 2022 in Frederiksoord, lijkt me zeer ongepast voor beheerders van UNESCO World Heritage.”
HELP ONS HET BEELD VAN JOHANNES VD BOSCH TE REALISEREN!
GELUIDSOPNAME YOUTUBE
HELP ONS BEELD VAN JOHANNES VD BOSCH TE REALISEREN!
[INTERVIEW MET KUNSTENARES Herma Schellingerhoudt]
[Kunstenares Herma Schellingerhoudt, maker van het standbeeld, aan het woord]
[Gevoelvolle muziek 0.00-0.10]
Herma Schellingerhoudt:
[0.11]
”Er is in Frederiksoord niets, ja dan de paard…..die dan
van den Bosch heet, maar voor de rest is er niets dat naar
van den Bosch verwijst.
Ja een museum en vlaggen en dat soort dingen, maar
gewoon niet zeggen van ”dit is Frederiksoord, hier is
het allemaal begonnen”
Nou, dan vind ik, dat dat toch ook wel iets mag hebben, zeg
maar, dat mensen binnenkomen daar en denken
”He, dat is em”
”Ik hou van zijn visie:
Gewoon, je vindt, dat er iets nodig is en je gaat het doen.
En je zoekt eh, tijdens dat je bezig bent de oplossingen
om het ook te kunnen realiseren.
Op verschillende vlakken, de plek eh, geld eh, mogelijkheden….en dan is het, zeg maar, dan gaat het
de wereld in, dat is eigenlijk het mooiste.
Dat deed hij en ik vind dat een visie, die mij aanspreekt.
Eh…ben ik nu eigenlijk ook aan het doen.
[1.14-1.17 Gevoelvolle muziek]
Herma Schellingerhoudt:
[1.18]
Nou, ik ben wel tevreden.
Ja, ja.
Eh…de gelijkenis vind ik goed, dat…die zie je trouwens
minder als je van onderaf fotografeert of…. maar als je op ooghoogte staat is ie goed en eh…nou ja, de rest is
een mooi, krachtig beeld, denk ik.
Ja….. [1.36]
[Interviewer]
[1.36]
”Echt van den Bosch”
[1.38]
Herma Schellingerhoudt:
Ik vind van wel.
Ik kan me voorstellen, dat hij zo staat.
Ja, en dat hij best wel een beetje zo….
[kunstenares maakt hautain gebaar met haar hoofd]
[1.44]
Altijd als ik met hem bezig ben, dan praat ik met hem.
Zeg maar innerlijk, innerlijk praatje met hem….soms
wel eens dat ik….nou …
’s morgens zeg ik hem altijd, als ik kwam, dan zeg ik
hem goedendag, he….ik weet niet wat het is, maar
misschien is dat denk ik wel niet helemaal wijs [?],
maar goed, dat geeft ook niet, het doet geen zin [?]
[2.06-2.22 Gevoelvolle muziek]
[2.23]
Herma Schellingerhoudt:
Vijftienduizend euro nog bij elkaar krijg dan heb ik het goed.
Dan is het helemaal….dan wordt het gegoten, geplaatst en dan is, dan staat het beeld er gewoon.
Over een maand of wat, want de bronsgieter heeft
minstens evenveel werk als ik.
In ieder geval de Gemeente gaat mee met de plek
en nou ja goed, de Maatschappij voor Weldadigheid
doet wat.
Ik ben een Van den Bosch enthousiast, ik ga er gewoon
vanuit, dat dat met al die kleine beetjes het wel bij elkaar
komt en dat mensen gewoon een donatie willen doen en
dat hoeft echt geen, dat hoeven echt geen kapitalen te zijn,
maar ik moet toch wel een bepaald bedrag bij elkaar krijgenom het op te lossen.Eigenlijk is het de crowdfunding die van den Bosch deed van mensen vragen om een abonnement of hoe jehet ook wilt noemen, een bijdrage te leveren,Eigenlijk doe ik precies hetzelfde.Gewoon een bijdrage om dit project te laten slagen.[3.16-3.21 Gevoelvolle muziek][3.22]
Herma Schellingerhoudt:
Een van de mooiste momenten bij dit soort grote dingen is
het moment dat je denkt: [Op fluistertoon gezegd] ”He, daar ben jij”
En dan, dan begint het, dan begint het voor mij echt, ja
een feestje te worden, want dan ben ik met iemand bezig,
dan is het niet meer, dan is het niet meer gewoon op….
vorm, maar dan kun je gewoon zeggen van, ”he, jij bent het”
FREDERIKSOORD – Aan het voetpad schuin tegenover Logement Frederiksoord wordt zaterdagmiddag een beeld van Johannes van den Bosch onthuld.
Het beeld is gemaakt door Herma Schellingerhoudt. Zij heeft een jaar aan het project gewerkt. Het beeld staat in het dorp als een levensgrote illustratie van de grondlegger van de Maatschappij van Weldadigheid. Een groot deel van diens nalatenschap is vorig jaar zomer bijgeschreven op de lijst met Werelderfgoederen van UNESCO.
Het beeld wordt onthuld door Otto graaf van den Bosch, nazaat van Johannes. De onthulling vindt plaats om 15.00 uur. Bij deze onthulling is iedereen van harte welkom.
‘Eindelijk’ heeft Frederiksoord ook iets wat herinnert aan de grondlegger van de Koloniën van Weldadigheid: een bronzen beeld van Johannes van den Bosch. Onder toeziend oog van nazaat Otto van den Bosch was dit weekend de onthulling. Kunstenaar Herma Schellingerhoudt uit het dorp ontwierp vorig jaar het beeld.
“Het is mijn betovergrootvader”, glundert een trotse Otto van den Bosch, die speciaal voor de onthulling van het beeld naar Frederiksoord toog. “Onze familie vindt het belangrijk om ons erfgoed in stand te houden. Daarom hebben we een stichting opgericht en ben ik de laatste tijd regelmatig hier te vinden.”
Trots op betovergrootvader
Van den Bosch is trots op het beeld: “Het is toch bijzonder wat onze voorvader heeft gedaan. Als je kijkt naar de geschiedenis was hij de eerste met het zorgsysteem. Dat is begonnen bij hem. Net als onderwijs: de kinderen die hier kwamen, moesten verplicht naar school. Dat werd in de eeuw daarna pas in heel het land ingevoerd. Dat zijn zaken die Nederland dragen.”
Minne Wiersma, directeur van de stichting Maatschappij van Weldadigheid kan dat beamen: “Johannes van den Bosch heeft hier het landschap bepaald. Hij staat hier op de goede plek, want hier is de eerste koloniewoning zoals die 204 jaar geleden is gebouwd.”
Kunstenaar Herma Schellingerhoudt uit het dorp ontwierp vorig jaar het beeld, voordat het in brons werd gegoten. Ze begon op eigen houtje aan het kunstwerk, zonder zeker te weten dat het ooit daadwerkelijk gegoten zou worden en ergens zou staan. “Ik vond het raar dat er niets van Johannes van den Bosch in Frederiksoord te zien is. Geen straat naar hem vernoemd bijvoorbeeld. Daar wilde ik iets aan doen, want hij is daar belangrijk genoeg voor geweest.”
Met hulp van een crowdfundingactie is vijftienduizend euro opgehaald. Met dat geld is het uiteindelijk gelukt om het ontwerp in brons te gieten en dit weekend is het beeld onthuld.
Duistere kant
Johannes van den Bosch heeft ook een donker verleden. Als gouverneur-generaal verplichtte hij de bevolking van Nederlands-Indië om gewassen voor de regering te verbouwen. Tegenwoordig worden standbeelden van personen uit die tijd daarom in twijfel getrokken. Toch houdt dat de kunstenaar niet tegen: “Lekker puh. Dat is wat je doet als kunstenaar. Als iedereen zegt dat je het niet moet doen, moet je het juist doen”, om daaraan toe te voegen: “Wij doen het tegenwoordig ook niet veel beter. Misschien praten ze ook wel zo over ons over 200 jaar.”
“Ik vind het belangrijk om er over te kunnen praten en kunt besluiten om het anders te gaan doen. Dat doe je niet als je doet alsof het niet bestaan heeft, of als je het te groot maakt, of te klein. Je moet het beestje bij de naam noemen”, besluit Schellingerhoudt.
EINDE ARTIKEL
[41]
”””Wij doen het tegenwoordig ook niet veel beter. Misschien praten ze ook wel zo over ons over 200 jaar.”
”Maar mensen kwamen zelf naar Frederiksoord, werpen de fans van de schurk tegen. Dat was in zware tijden de enige plek waar ze onderdak, arbeid en voedsel kregen. Maar ze hadden nauwelijks een andere keus.”
Vorige week deden wij een kleine actie tegen het beeld van Johannes van den Bosch in Frederiksoord. We hesen hem in een boevenpak. Het metalen eerbetoon aan de koloniale schurk was kort daarvoor geplaatst, en op de dag van de onthulling publiceerden wij een kritiek. Van den Bosch was bedenker en uitvoerder van het beruchte ‘cultuurstelsel’ in voormalig Nederlands-Indië dat honderdduizenden Indonesiërs de hongerdood injoeg. Hij was daarmee inspirator voor het moorddadige bestuur van Leopold II van België in Congo. Verder was hij oprichter van het beruchte koloniale leger KNIL, en niet te vergeten ontwerper van een systeem van dwangarbeid voor baanlozen en anderen aan de onderkant van de samenleving in Nederland en België. Onze ‘aankleed’-actie leidde tot een reeks reacties op onze site en sociale media. Hier een overzicht daarvan, met natuurlijk onze replieken erbij.
De meest voorkomende reactie is natuurlijk dat Van den Bosch zoveel goeds gedaan zou hebben voor de Noord-Nederlandse streek met haar koloniën, en natuurlijk voor de mensen die er heen kwamen. Hij zou er zelfs een eerste beginnetje hebben gemaakt met de sociale zekerheid en de verzorgingsstaat. Vooral sociaal-democraten lijken wat dat betreft met hem weg te lopen. En dat is niet verwonderlijk: het regime van de koloniën die hij daar stichtte, was uiterst paternalistisch, en voorafschaduwde in die zin de ideologie van de sociaal-democratie van enkele decennia later. De arbeiders werden er gedwongen te werken, en werden gecontroleerd en gedisciplineerd in alle aspecten van hun leven. Rechtgepraat werd dat destijds met een ideologie die vergelijkbaar was met de ideeën over ‘volksverheffing’ die de sociaal-democraten later ontwikkelden. En veel van de opvattingen van destijds zien we vandaag de dag weer terug bij het repressieve regime dat bijstandsgerechtigden opgelegd krijgen, en waar sociaal-democraten in politieke partijen en vakbonden vaak enthousiast aan meewerken. Waarbij aangetekend dat het leven voor de Nederlandse en Belgische arbeiders die in handen vielen van Van den Bosch onvergelijkbaar veel zwaarder was dan het bestaan van bijstandsgerechtigden die vandaag de dag aan de dwangarbeid gezet zijn.
Van onderop, vanuit de arbeiders zelf, was er toen, net als nu, veel minder waardering voor de bazen, wat de Van den Bosch-fans ons ook willen wijsmaken. Net als tegenwoordig was er toen verzet, individueel en soms ook collectief, tegen het paternalisme, tegen de vernederingen, tegen de onvrijheid. En net zoals we geen beeld willen voor de onzalige ziel die met het idee van de Participatiewet kwam aanzetten, zo willen we ook geen eerbetoon voor Van den Bosch. Hij was een soort manager avant la lettre, iemand die van bovenaf nieuwe regimes ontwikkelde. Hij behoorde tot de gegoede burgerij, de heersende klasse, en bedacht als rijke hoe losgeslagen armen efficiënter te beheersen en aan het werk te zetten waren. Precies zoals hij als witte koloniale heerser systemen bedacht om efficiënter meer arbeid en voedsel te onttrekken aan de koloniale onderdanen in Nederlands-Indië.
Maar mensen kwamen zelf naar Frederiksoord, werpen de fans van de schurk tegen. Dat was in zware tijden de enige plek waar ze onderdak, arbeid en voedsel kregen. Maar ze hadden nauwelijks een andere keus. Ze konden geen kant op, en dat was precies de bedoeling. In die context zullen sommigen openlijk dankbaar geweest zijn, maar zullen ze bijna allemaal diep in hun hart die paternalistische klootzak en zijn opzichters vervloekt hebben.
De klasse van Van den Bosch was in die periode van het vroege kapitalisme druk bezig om de maatschappelijke verhoudingen opnieuw vorm te geven. Door mensen van hun land te drijven, door zich een steeds groter deel van de arbeidsopbrengst van de nieuwe arbeidersklasse toe te eigenen, creëerde de heersende klasse zelf een categorie armen die nauwelijks nog konden overleven en die echt nergens meer heen konden. Dat was geen natuurverschijnsel, maar een logisch gevolg van de kapitalistische ontwikkelingen die zij vooruit dreven. Een klein deel van de armen werd bij wijze van experiment richting Frederiksoord gedirigeerd. Hun armoede was gecreëerd en gewild door mensen als Van den Bosch, en het is een gotspe om te doen alsof hij hen wilde steunen via initiatieven als de veenkoloniën. De bewoners waren proefkonijnen van een experiment om te kijken hoe in het nieuwe, zich ontwikkelende kapitalistische systeem, de arbeidskrachten het best gebruikt konden worden. En niet onbelangrijk: het best eronder gehouden konden worden. Zeker in tijden wanneer het aantal baanlozen toenam, was het belangrijk om dat arbeidsreserveleger onder controle, bruikbaar en stand-by te houden voor als ze weer nodig waren. Want natuurlijk lag de opstand, de revolutie, altijd op de loer. Het was het tijdperk van de grote Europese revoluties (1789, 1830, 1848, 1870) en de bezittende klasse was koortsachtig op zoek naar effectieve en goedkope manieren om hun macht en winsten veilig te stellen. Van den Bosch was in eerste en laatste instantie een anti-revolutionair en probeerde op – voor die tijd – geraffineerde wijze het streven van arbeiders naar vrijheid te beknotten.
Veel van de huidige aanhangers van Van den Bosch denken mee in de ‘liefdadigheid’-frames die hij destijds naar voren schoof. Maar stel dat wij, de mensen van onderop, tijdens zijn leven een revolutie hadden kunnen bewerkstelligen. En dat we meer dan honderdduizend notabelen (okay, zoveel waren er destijds wellicht niet eens) in kampen als Frederiksoord en Veenhuizen hadden gestopt, om hen eens op te voeden en te leren zich nuttig te maken door op het land te werken. Dan was het standbeeld er nu zeer zeker niet gekomen. Dwang is volgens de huidige dominante mores alleen acceptabel, en zelfs logisch, als die wordt opgelegd aan de mensen aan de onderkant. Het beeld is daarom een trap na tegen alle mensen die in Frederiksoord en elders in die koloniën in Nederland en België geleden hebben.
In Indonesië waren de achterliggende management-principes hetzelfde, maar de uitwerking ontzettend veel dodelijker (hoewel ook in de bossen bij Ommenschans duizenden mensen anoniem in juten zakken begraven zijn). Ook in Nederlands-Indië kwam Van den Bosch namens de Nederlandse heersende klasse uitproberen hoe de plaatselijke bevolking beter te beheersen en uit te buiten was, want de Nederlandse schatkist had dringend meer geld nodig. Het koloniale racisme maakte een nog harder en grover macro-management systeem mogelijk. Lui als Van den Bosch achtten Indonesiërs destijds geen volwaardige mensen, en dat lijken ze in de ogen van zijn huidige fans nog steeds niet. Want had hij honderdduizenden witte Nederlanders, arbeiders of anderszins, willens en wetens de hongerdood ingejaagd, dan had hij nu nauwelijks fans gehad en was vermoedelijk niemand op het idee gekomen van een standbeeld.
Veel van de mensen die op onze actie reageren, beginnen trouwens met: “Van zijn geschiedenis in ‘Indië’ weet ik niet veel, dus daar ga ik niets over zeggen, maar…” En daarmee laten ze verder gemakshalve de misdaden van Van den Bosch in Indonesië buiten beschouwing bij hun oordeel over de man en zijn verering met een beeld. Ze proberen zo zijn Indonesische misdaden effectief buiten het ‘debat’ te houden. Waren ze eerlijk en oprecht geweest, dan zouden ze zeggen: ik weet weinig van zijn geschiedenis daar, en zal me er eerst eens in verdiepen voor ik een oordeel geef over het plaatsen van een beeld. Maar wat men nu feitelijk zegt, is: wat hij daar ook gedaan heeft, dat boeit me niet. Dat hij meende in een ander land, 18.000 kilometer van huis, een verschrikkelijk regime op te kunnen gaan leggen aan de niet-witte mensen daar, dat boeit me niet. Zijn er honderdduizenden hongerdoden gevallen? Boeit me niet. En dat is precies hoe Van den Bosch en de andere koloniale heersers dachten: het lot van die ‘inferieure mensen’ daar is niet relevant voor ons beleid. Dat de mensen die reageren op onze actie alles menen te weten over de Nederlandse geschiedenis van Van den Bosch, maar dat geen van hen de noodzaak heeft gezien zich te verdiepen in wat hij in de koloniën uithaalde, getuigt op zich al van een koloniale mindset. Ze tonen zich zo geïnvesteerd in de cultus rond de koloniale schurk dat ze ook echt niet willen weten wat hij daar allemaal uitgespookt heeft.
Een van die mensen die het niet over Indonesië willen hebben, omdat hij er weinig vanaf zegt te weten, probeert toch af te doen aan de misdaden van de schurk daar. Hij stelt doodleuk dat “de vreselijke ellende van het cultuurstelsel” misschien geen “gevolg van de plannen van Van den Bosch” was, maar “van de latere uitvoering (grotendeels na zijn dood)”. Voor deze persoon is het gedwongen instellen van een grootschalig systeem van voedselroof van de boerenbevolking van een land aan de andere kant van de wereld, kennelijk op zich nog wel te billijken. Immoreel wordt het voor hem kennelijk pas als anderen dat systeem nog verergeren. Het is een beetje alsof je een pleidooi hoort om toch maar wat beelden neer te gaan zetten voor Duitse bezetters, voor de kopstukken die hier het nazi-regime installeerden, maar die persoonlijk naar verhouding nog net iets minder slachtoffers maakten. Degene die deze redenering te berde brengt, noemt zich “links” en “te groot” voor deze discussie. Het doet ons denken aan de vele linkse witte mannen die lange tijd met hand en tand de racistische karikatuur Zwarte Piet bleven verdedigen. Dat was ook zo gênant.
“Je moet Van den Bosch bezien in zijn historische context, en niet beoordelen met de normen en waarden van nu”. Dat is ook een van meest gehoorde argumenten waar voorstanders van het beeld mee op de proppen komen. Zo denkt men elke kritiek op het beeld bij voorbaat onschadelijk te kunnen maken. Je kan er volgens hen voor zijn, maar niet tegen. Maar zo gemakkelijk kunnen ze zich er niet vanaf maken: het beeld is in 2022 geplaatst door fans van Van den Bosch. Vanuit hun hedendaagse normen en waarden hebben ze besloten hem te eren met een beeld. En precies zo kunnen mensen vandaag de dag ook kritiek leveren op dat vereren vanuit hún hedendaagse ideeën. En de voorstanders van verering mogen dan beweren dat mensen in zijn tijd ook vonden dat hij goede dingen deed, dat gold natuurlijk vooral voor de leden van de heersende klasse waartoe hij behoorde. In Nederland en België stribbelden zijn slachtoffers voortdurend individueel tegen, de Indonesiërs daarnaast door de geschiedenis heen ook met grote regelmaat collectief.
Geconfronteerd met onze kritiek, trekken sommigen zich terug op het standpunt dat het beeld niet is neergezet om Van den Bosch te eren, maar om ons aan zijn geschiedenis te herinneren. Dat is natuurlijk onzin. Beelden worden neergezet om te eren en niet om geschiedenis te bedrijven, en de kunstenaar en lokale officials waren daar ook heel duidelijk over. In het verlengde van dit absurde ‘geschiedenis’-argument roepen sommigen dat een pleidooi voor het weghalen van het beeld zou voortkomen uit de wens om de geschiedenis te ontkennen, om die weg te poetsen. Maar je kan het er beter over hebben, vinden ze. Iemand komt met Adriaan van Dis op de proppen, die gezegd zou hebben: “Laten we met lenigheid naar het verleden en onze voorouders kijken”, en voegt daaraan toe, “in plaats van de zwarte bladzijden uit onze geschiedenis te scheuren”. Mooi gezegd door van Van Dis. Alleen wil niemand die “zwarte bladzijden” – eigenlijk is het een heel boek! – wegdoen, en dat kan ook helemaal niet. Maar we zouden die bladzijden wel eens serieus kunnen doornemen. En besluiten dat zulke koloniale schurken niet geëerd moeten worden met een standbeeld.
De kunstenaar zelf zei ook ‘het gesprek’ over de daden van Van den Bosch te willen voeren, en ook zijn duistere kanten te hebben willen belichten via het toevoegen van drie koffieboontjes aan het beeld. Dat klinkt open, maar in werkelijkheid toont ze geen enkele interesse in de argumenten van mensen die daadwerkelijk in gesprek willen. Ze zegt letterlijk “lekker pûh” tegen critici. Er is nooit zo’n ‘gesprek’ geweest in Frederiksoord. En voordat er ook maar een begin met zo’n ‘gesprek’ gemaakt kan worden, heeft zij al eenzijdig de conclusie getrokken: Van Den Bosch was een goeie peer die geëerd dient te worden met een beeld. En dat eerbetoon heeft ze dan ook maar meteen neergeplempt. Met onze boevenpak-actie en teksten hebben wij op een ludieke manier geprobeerd een daadwerkelijk gesprek op gang te brengen, maar de kunstenaar en de andere Van den Bosch-fans weigeren daar inhoudelijk op in te gaan. Alleen als je racistisch en koloniaal denkt, en de levens van Indonesiërs niet van belang acht, of hun leed zelfs ontkent, dan kan je zo’n beeld een goed idee vinden. Als er daadwerkelijk een inhoudelijk gesprek had plaatsgevonden, waarbij anti-racisme en dekoloniale ideeën serieus genomen waren, dan was de conclusie zeer waarschijnlijk geweest dat er een beeld voor zijn slachtoffers moet komen.
Geconfronteerd met zijn misdaden in Indonesië, brengen sommigen in dat Van den Bosch zich in Suriname gekeerd zou hebben tegen de slavernij. Als dat al zo geweest zou zijn, dan zou dat op geen enkele manier zijn invoeren van het dodelijke ‘cultuurstelsel’ in Indonesië minder erg gemaakt hebben, en een standbeeld voor deze schurk verteerbaar. Zo werkt moraliteit immers niet. In werkelijkheid wilde Van den Bosch de tot slaaf gemaakten enige scholing en zorg aanbieden, wat natuurlijk heel iets anders is dan vrijheid. De schurk kwam tientallen jaren na de Franse revolutie (met haar “vrijheid, gelijkheid en broederschap”), en de slavenopstand van Haïti die daarop volgde, in ‘West-Indië’ aan en wist dondersgoed dat slavernij niet kon, dat de tot slaaf gemaakten zich verzetten. Vermoedelijk dacht Van den Bosch deze ultieme vorm van witte heerschappij nog een tijdje te kunnen rekken via enkele verbeteringen in het lot van de tot slaaf gemaakten, om hen zo beter beheersbaar te kunnen houden.
Op de website van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG) formuleert men dat zo: “Het belangrijkste resultaat dat Van den Bosch in Suriname wist te bereiken was de oprichting, tijdens zijn aanwezigheid in Paramaribo in 1828, van een Maatschappij ter Bevordering van het Godsdienstig Onderwijs onder de Slaven en Kleurlingen in de Colonie Suriname. In de praktijk betekende dit initiatief een effectieve strategie om de zwakke stemmen in Nederland vóór afschaffing van de slavernij tot zwijgen te brengen met een beroep op kerstening als voorwaarde voor emancipatie. Het politieke klimaat in Nederland veroorzaakte voor de slaven van Suriname en de Antillen een status quo, waarbij emancipatie naar een verre toekomst werd geschoven.”
Het is verder ook wel typerend voor het koloniale denken om juist een vooraanstaand lid van de witte heersende klasse, die toen al eeuwen Afrikanen in slavernij hield, te willen eren als vrijheidslievende held. Zelfs al had hij slavernij willen afschaffen, dan nog is hij niets anders dan een misdadiger die zegt met zijn misdaden te gaan stoppen. Niet echt aanleiding om hem te gaan eren. Dat er een einde kwam aan de slavernij was feitelijk de verdienste van de tot slaaf gemaakten zelf, die steeds meer verzet ontwikkelden, zo lang tot ze nauwelijks nog beheersbaar waren en het systeem simpelweg niet langer houdbaar bleek.
Wat ons vooral zal bijblijven van alle reacties op onze kritiek is hoe soepel en fantasierijk mensen kunnen redeneren als het erop aankomt hun koloniale helden te verdedigen. Hoe weinig de fans die “context, context” roepen daadwerkelijk weten van de geschiedenis van het raciale kapitalisme. En hoe weinig hun denken over Indonesiërs werkelijk verschilt van dat van hun koloniale held.
Eric Krebbers
[30]
DE NEDERLANDSCHE BANK
SPEECH KLAAS KNOT-”KETI KOTI MARKEERT IJKPUNT VOOR DNB”
Het Cultuurstelsel is onlosmakelijk verbonden met de geschiedenis van Nederlands-Indië. Maar wat hield dit systeem precies in? Erik Sweers legt dat in dit artikel uit.
Volk van Nederland, brandt u geen bloedschuld op het geweten? (…) Twee eeuwen lang heeft daar (op Java) uwe vlag gewapperd; twee eeuwen lang hebt gij er den scepter der overheersching gezwaaid; millioenen en millioenen zijn van de handenarbeid der inboorlingen in uwe schatkist gevloeid (…) en niets hebt gij hun teruggegeven (…)”
Kamerlid Van Hoëvell , toespraak tot het Nederlandse volk omstreeks (1850)
Wanneer er vandaag de dag in een drukke Nederlandse winkelstraat aan willekeurige voorbijgangers de vraag zouworden gesteld waaraan het eerst gedacht wordt bij het horen van het woord “Indonesië”, dan zou dat hoogst waarschijnlijk een groot aantal teleurstellende associaties opleveren. Een ongetwijfeld veelgehoord antwoord zal de gedachte aan de zonnige zandstranden zijn, maar ook de rijsttafel en de nasigoreng, in de jaren zestig en zeventig inaangepaste vorm in Nederland geïntroduceerd en geïntegreerd, zullen tot de mogelijke opties behoren. Gelet op de ontwikkelingen en de media-aandacht van de laatste jaren zullen een behoorlijk aantal mensen eveneens verwijzen naar schendingen van de mensenrechten de het moslimfundamentalisme, waarvan de bomaanslag op Bali als dieptepunt naar voren komt.
Het zullen echter veelal associaties zijn die met het recente verleden te maken hebben. Dit is wel te verklaren. Het voormalige Nederlands-Indië is immers decennia geleden al omgedoopt tot de Republiek Indonesië en met het afstaan van de “Gordel van Smaragd”, zoals het eilandenrijk ook wel eens genoemd werd, nam ook het belang van de Indonesische geschiedenis op de Nederlandse scholen af. Slechts een aantal ouderen zullen vandaag de dag nog het rijtje “Bali, Lombok, Soemba, Soembawa, Flores en Timor moeiteloos kunnen opzeggen, terwijl hedendaagse scholieren meestal geen idee hebben waar deze namen naar verwijzen.
Een hierboven geschetst onderzoekje zou nauwelijks kans van slagen hebben indien een aantal andere termen zouden worden aangedragen. Want wie kan vandaag de dag nog uitleggen wat bijvoorbeeld “Ethische Politiek” inhoudt? Uiteraard kan het nog enigszins uit het woord worden afgeleid, maar bij “Onthoudingspolitiek” zullen velen toch eerder denken aan een door de overheid opgelegd christelijk anticonceptiebeleid dan dat ze de werkelijke betekenis van het woord weten te doorgronden. Bij de vraag of men weet wat het “Cultuurstelsel” inhoudt kunnen wellicht nog lachwekkender antwoorden worden gegeven. Toch is dit alles geen erfenis uit het verre verleden, maar uit “slechts” de negentiende eeuw. Bovendien, zoals uit het citaat aan het begin van dit essay valt op te maken, is er ook voldoende over dit onderwerp geschreven. In dit essay wordt stilgestaan en ingegaan op deze vergeten periode uit de vaderlandse geschiedenis: de tijd van het Cultuurstelsel.
Aan de hand van een aantal kernvragen zal ik een beeld schetsen van deze bijzondere periode. Want wat hield het Cultuurstelsel nu precies in? Waarom en wanneer werd het ingevoerd? Was het een algeheel succes of kende het systeem ook schaduwzijden en wanneer en om welke redenen werd het systeem beëindigd?
Een korte voorgeschiedenis: de periode tot 1830
Aan de invoering van het Cultuurstelsel ging een belangrijke geschiedenis vooraf. In de periode 1825-1830 was Java het toneel van de Java-oorlog. De oorzaken en het verloop van deze oorlog zijn te complex om kort en bondig te verwoorden. Bovendien gaat het om de gevolgen. J. van Goor meldt in zijn werk “De Nederlandse Koloniën. De geschiedenis van de Nederlandse expansie 1600 – 1975” dat de materiele ravage na de oorlog enorm was. Bovendien hadden de Nederlanders zo”n 15.000 manschappen verloren, waarvan ongeveer 7.000 inheemse militairen. Het aantal Javaanse slachtoffers was nog vele malen hoger: rond de 200.000 van hen lieten het leven in de oorlog.
Naast de materiele schade en het menselijk leed was ook de macht en kracht van de Javaanse politieke elite gebroken. Daarnaast was er sprake van een zeer slechte financiële toestand waar per direct verbetering in diende te worden gebracht. De noodzaak tot financiële vooruitgang in “de Oost” werd extra noodzakelijk vanwege de situatie in “de West”. De West-Indische eilanden en de Afrikaanse bezittingen waren verliesposten geworden die een zware lastenpost vormden voor de Nederlandse staatsbegroting . Een nieuw beleid kon niet uitblijven.
Om de Nederlandse staatskas te spekken dienden een aantal zaken radicaal te veranderen. Zo waren er de opbrengsten van de koffie. Weliswaar nam de oogst in de jaren tot 1830 toe, maar de prijs op de wereldmarkt daalde nog sterker. Bovendien produceerde de Javaanse bevolking veel rijst en tabak die bestemd was voor handel binnen de Indische archipel. Van export naar Europa was derhalve geen sprake. Hierdoor beschikte de bevolking ook niet over kapitaal om op hun beurt weer textiel en andere producten uit Europa in te voeren.
In eerste instantie zouden kapitaalkrachtige Europeanen uitkomst moeten bieden. Woeste gronden zouden moeten worden gecultiveerd en deze ondernemers konden zo daarna werk aanbieden aan de arme Javaanse bevolking. Dit idee, uitgedacht door de door koning Willem I gestuurde burggraaf Du Bus, kwam echter niet tot ontwikkeling. Investeringen van Europeanen bleven uit. Van Goor merkt op dat de Javanen bovendien nauwelijks bereid waren om in loondienst te werken. De ideeën van Du Bus boden geen oplossing. Koning Willem I stelde vervolgens Johannes van den Bosch aan als opvolger van Du Bus. Van den Bosch had de koning reeds met zijn expertise terzijde gestaan met adviezen over de West. Onder leiding van Van den Bosch zou het Cultuurstelsel op Java worden ingevoerd.
De invoering van het Cultuurstelsel
Net als zijn voorgangers stond Van den Bosch voor de vraag hoe er een systeem kon worden ontwikkeld dat winstgevende Javaanse exportproducten kon realiseren. In tegenstelling tot zijn directe voorganger Du Bus had Van den Bosch geen enkel vertrouwen in de Nederlandse ondernemers, die in zijn ogen “poor, ignorant and devoid of enterprise” waren. Van den Bosch vond zijn inspiratie in het verleden en keek naar de werkwijze van de “Verenigde Oost-Indische Compagnie” (VOC). Hij meende een systeem te moeten ontwikkelen dat aansloot bij het bestaande, agrarisch-feodale systeem. Het doel was om van Java een exportland voor tropische landbouwproducten te maken. De handelswinsten die hieruit voortvloeiden zouden voor het merendeel naar de Nederlandse staatskas gaan.
Het systeem bestond uit een aantal vaste elementen. Ten eerste werden de boeren op Java verplicht om gedurende een bepaalde periode een bepaald deel van de grond met vooraf bepaalde exportgewassen te bebouwen. Ten tweede wilde Van den Bosch het inheemse bestuur, de dorpshoofden, een centrale rol geven. Tot slot besloot hij het landrentestelsel van zijn Britse voorganger Raffles (1811-1816) te herzien. Boeren hoefden niet langer tweevijfde van de oogst af te staan als “pacht”, maar slechts éénvijfde en dat voor een termijn van twintig jaar. C. Fasseur benadrukt in zijn werk “Kultuurstelsel en koloniale baten” overigens dat ook onder Raffles de landrente in werkelijkheid nooit meer dan éénvijfde tot een kwart was, waardoor de indruk kan ontstaan dat Van den Bosch eerder keek naar wat haalbaar was, dan dat hij werkelijk vond dat de landrente verlaagd diende te worden om zodoende de boeren te ontlasten. Om de verschillende actoren aan het systeem te binden werden vergoedingen betaald. Zo betaalden Europese landhuurders voor de dessahuur een vergoeding aan de “apanagehouders”, werden koffieplanters ook financieel tegemoet gekomen en eigenaren van grond waarop koffie geplant moest worden werd “plantloon” uitbetaald. Tot slot besloot Van den Bosch om zowel het Inheemse Bestuur als het Europese Binnenlands Bestuur aan het Cultuurstelsel te binden door hen te laten meedelen in de winsten van het systeem. In deze gevallen werden zogenaamde “cultuurprocenten” toebedeeld.
Deze cultuurprocenten betekenden een ommekeer in de bestaande situatie. Tot dan toe was het de gewoonte geweest dat de Europeanen in direct contact traden met de betreffende boeren. In het Cultuurstelsel kreeg de dorpen en de dorpshoofden in het bijzonder een centrale en onmisbare rol. De inheemse bevolking werd niet langer enkel en alleen gezien als arbeidsleverancier. Vanaf nu was het een belangrijke en onmisbare partner geworden die mede verantwoordelijk was voor het succes van het Cultuurstelsel en ook deelde in dit succes.
Voor en tegenstanders van de invoering
Ongeacht de vraag of het Cultuurstelsel nu positief of negatief beoordeeld moet worden zijn de meeste historici het er over eens dat het systeem een van de belangrijkste onderdelen is geweest van het Nederlands kolonialisme. Sommigen in die tijd meenden zelfs dat het Cultuurstelsel het beste koloniale model was dat denkbaar was. Ook de Belgische koning Leopold II was deze mening toegedaan. Critici meenden echter dat het Cultuurstelsel een terugval betekende naar het oude beleid van de compagnie, waarbij de Javaanse bevolking enkel en alleen werd ingezet om winsten te behalen die direct en zoveel mogelijk werden doorgesluisd naar Nederland, in plaats van dat het ten goede zou komen van de plaatselijke bevolking, die per slot van rekening verantwoordelijk was voor deze winsten.
Met name de liberalen en het politieke midden stoorden zich aan het feit dat de meeste beslissingen inzake koloniale kwesties zich indertijd voltrokken op het Departement van Koloniën en niet in de Staten-Generaal. Bovendien kwam er een eind aan de liberale experimenten doordat Van den Bosch juist aansluiting zocht bij de oude praktijk. Toenmalig kamerlid Sloet tot Oldhuis meende dat de tot dan toe gevolgde koloniale politiek er één was van “geheimhouding”. Vlak voor de invoering van het Cultuurstelsel stonden diegenen die meer openheid van zaken wensten echter tamelijk alleen. Slechts een enkeling stemde bij de debatten over de tweejaarlijkse staatsbegroting tegen de begroting van het Ministerie van Koloniën. Deze minimale weerstand zou in de loop der jaren echter sterk veranderen. In het verloop van dit essay zal worden uiteengezet waarom deze weerstand toenam.
De voorstanders van invoering van het Cultuurstelsel richtten zich op de economischer voordelen die de invoering naar verwachting met zich mee zou brengen. Koloniaal bezit diende nu eenmaal een bijdrage te leveren aan de schatkist: anders kon het beter worden afgestoten. Het betekende niet dat er geen behoorlijk bestuur kon worden ingevoerd of dat zorg voor onderdanen werd uitgesloten, maar het verbeteren van de Nederlandse economie, die na de Franse periode in een erbarmelijke toestand verkeerde, had wel prioriteit. Hierdoor werd bijna automatisch teruggekeken naar de periode van de VOC. Vele handelaren hoopten dat Amsterdam in de toekomst opnieuw de positie van grote stapelmarkt voor Europese en overzeese handel kon innemen en zagen zich in deze wens gesteund door koning Willem I. Om dergelijke ontwikkelingen te bewerkstelligen was gecentraliseerde vorm van Europees bestuur en actieve staatsbemoeienis noodzakelijk.
Het Cultuurstelsel in de praktijk
Voordat er wordt ingegaan op de werking van het Cultuurstelsel in de praktijk, dient eerst een belangrijk en vaak ondergeschoven aspect van het systeem te worden benadrukt. De term Cultuurstelsel impliceert dat er sprake was van één systematisch geheel. Dit beeld is echter niet juist. Volgens Robert van Niel, auteur van “Java under the Cultivation System”, was het voor Van den Bosch reeds voor de invoering van het systeem duidelijk dat er één enkele methode van cultiveren of één enkel regulatiesysteem voor het hele eiland volstond. Volgens van Niel diende het systeem te worden aangepast naar lokale omstandigheden. C. Fasseur is dezelfde mening toegedaan. Hij stelt:
“…het toen vastgestelde Regeringsreglement noemde het kultuurstelsel niet bij name; het sprak slechts van “de op hoog gezag ingevoerde kultures”. Dit was een klein, maar wezenlijk verschil. Bij een stelsel denkt men aan een geordend geheel dat een zekere innerlijke eenheid en samenhang bezit en beheerst wordt door min of meer algemeen geldende regels. Binnen het kultuurstelsel nu bestonden alleen plaatselijk geldende regels “.
Van Goor geeft aan hoe deze plaatselijke regels nu konden ontstaan. Hij stelt dat er zeker in de beginfase sprake was van een ongelijke verdeling van arbeid. Hierdoor kwam het soms voor dat een enkeling tweehonderd dagen per jaar aan de cultures werkte. Ook was het mogelijk dat rijkere boeren hun taak afkochten en in streken waar de dorpsgronden regelmatig over de oude dorpsbewoners werden herverdeeld, werden soms nieuwe arbeidskrachten toegelaten om de taken evenwichtiger te kunnen verdelen. Vaak waren het specifieke taken zoals het riettransport en rietsnijden dat door deze nieuwe arbeidskrachten werd overgenomen. Alleen het planten bleef over als het laatste onderdeel van de verplichte arbeid en door dit alles was het stelsel nergens hetzelfde.
Met al die plaatselijke varianten kan de vraag gesteld worden of en hoe het Cultuurstelsel dan werkte. Om te beginnen wordt de relatie tussen het Europese en het Javaanse bestuur nader belicht. In ieder geval had de Javaanse elite na de Nederlandse zege tijdens de Java-oorlog de Nederlandse overheersing geaccepteerd. Het Nederlands bestuur besefte echter dat zij de lokale adel nodig had om de symbiose van belangen, die ook in de VOC-tijd bestond, te waarborgen. Hierdoor ontstond een systeem waarbij een hechte samenwerking ontstond op economisch en politiek terrein tussen het bestuur en de lokale adel. Er was sprake van een toenemende macht en een toenemend belang van de “bupati”s” (lokale regenten). Dit bleek onder meer uit het feit dat deze hoofden een deel van hun feodale rechten terugkregen, recht hadden op de reeds genoemde cultuurprocenten en dat hun opvolging erfelijk was. De alliantie met de plaatselijke bevolking was voor de Nederlanders ook een noodzaak: de Javaanse bevolking “weet zeer wel dat wij [de Nederlanders] daar eigenlijk niet behooren. Wanneer één of andere knappe vent zich aan het hoofd stelt tegen het gouvernement, en eenig geluk heeft, zal dit weerklank vinden door geheel Java”, aldus J.C. Baud, eerst adviseur van Van den Bosch en later diens opvolger.
De Cultuurprocenten vormden een belangrijke bindende en motiverende factor. Het bindende element lag in het feit dat Europese en binnenlandse bestuurders meedeelden in de winsten die er gehaald werden. Er kan dus worden gesproken van een belangengemeenschap. Daarnaast bestonden er speciale bonussen: indien de productie werd opgevoerd werden er meer cultuurprocenten toegekend.
De eerste tien jaar functioneerde het systeem zoals hierboven is beschreven. Hoewel de lokale in Europese bestuurders van elkaar afhankelijk waren, bestond er in de praktijk vrij weinig direct contact. Buitenlandse bestuurders spraken doorgaans niet de lokale taal en zagen ook niet de noodzaak in om dit alsnog aan te leren. De communicatie naar de lokale bevolking werd doorgaans aan de hoofden over gelaten. Deze werkwijze leidde er onder meer toe dat het Europees bestuur nauwelijks een idee had welke gevoelens en ideeën onder de lokale bevolking leefde. Rond 1840 werd echter duidelijk dat het systeem niet goed functioneerde. De druk op de lokale boerenbevolking was te groot. Niet alleen vereiste het bestuurssysteem een te grote inzet van de arbeidskracht, ook de landrente was vele boeren een blok aan het been geworden.
De hervormingen die volgden waren gericht op het direct zaken doen met de boeren zelf. Dit hield in praktijk in dat er in toenemende mate zaken werden gedaan met de “lurahs” (dorpshoofden) en dat de bupati”s als intermediair steeds meer werden overgeslagen.
Het succes van het Cultuurstelsel
Kan er worden gesproken van een succesvol systeem? Jazeker: na een aanloopfase waarin enkele wijzigingen werden doorgevoerd had het Cultuurstelsel al snel haar succes bewezen. Rond 1840 waren alle residenties op Java betrokken, was overal de koffiecultuur ingevoerd en er werd eveneens op grote schaal suiker en indigo geproduceerd. Hierbij was bijna driekwart van de Javaanse huishoudens en enige wijze bij betrokken. In financieel opzicht was het Cultuurstelsel dus zeker een groot succes: Java was in korte tijd omgevormd tot één grote plantage en bracht een enorme hoeveelheid Indische exportproducten op de markt, die door de welbekende “Nederlandsche Handels-Maatschappij” werden afgevoerd.
De winsten die het Cultuurstelsel opleverden waren enorm en namen met de perfectionering van het systeem alleen maar toe (zie tabel 1). Volgens J.J.P. de Jong was het Cultuurstelsel van elementair belang voor Nederland. Hij baseert deze uitspraak op het feit dat de inkomsten uit Indië op het hoogtepunt maar liefst éénderde van het totale Nederlandse staatsinkomen vormden.
Tabel 1: periodieke winsten van het Cultuurstelsel
Periode
Winst in guldens
1831 – 1840
93 miljoen
1841 – 1850
141 miljoen
1851 – 1869
239 miljoen
Totaal 1830 – 1870
473 miljoen
Door bovenstaande cijfers ontstaat in ieder geval de indruk dat het Cultuurstelsel een systeem was om trots op te zijn. Met de verdere ontwikkeling van het systeem kreeg ook het buitenland steeds meer interesse datgene waarin men het doortastende en effectieve Nederlandse handelsvermogen in meende te herkennen. De Brit W.B. Money schreef in 1861 zelfs een boek met de titel “Java: or how to manage a colony. Showing a practical solution of the questions now affecting British India.” Zoals de titel van het boek reeds aangeeft ziet Money in het Nederlandse Cultuurstelsel een mogelijke oplossing voor de vraagstukken die in het toenmalige Brits-Indië speelden.
De keerzijde van het Cultuurstelsel
Er kan terecht worden afgevraagd of het toen internationaal geprezen Cultuurstelsel ook nadelen kende. Die waren er zeker. De fabelachtige winsten die Java opleverde verdrukten de manier waarop dit alles tot stand kwam. De architect van het Cultuurstelsel, Johannes van den Bosch, onderkende zelf ook een aantal nadelen van het systeem. In de koppeling van bestuurlijke activiteiten aan persoonlijk voordeel schuilde volgens Van den Bosch het gevaar dat de residenten, in het jacht op persoonlijk voordeel, meer van de inlanders gingen vragen dan eigenlijk billijk was.
Zoals reeds eerder gesteld waren de winsten groot en was hing het Nederlandse staatsinkomen voor een groot deel af van de producten die Java verlieten. Een in die dagen veelgehoorde opmerking waarmee de afhankelijkheid van Nederland ten opzichte van Java werd aangeduid, was dat Java de kurk was waarom Nederland kon blijven drijven. Deze afhankelijkheid had echter ook een gevolg: het Indische budget was er vooral op gericht en spritste zich steeds meer toe op het in stand houden van het hele systeem. Weliswaar werd er ook geïnvesteerd in de agrarische en communicatieve infrastructuur, maar voor de rest werden investeringsoverwegingen vooral door de welbekende Nederlandse zuinigheid gedomineerd. Overigens, de investeringen in de agrarische sector en in communicatie waren indirect bedoeld om het stelsel te optimaliseren en zijn derhalve onlosmakelijk met elkaar verbonden. In ieder geval leidde de Nederlandse zuinigheid op tal van andere terreinen tot schromelijke verwaarlozing.
Wat hield die verwaarlozing dan precies in? De bekendste en meeste gehoorde kritiek betrof het effect van het Cultuurstelsel op de bevolking. Zoals reeds eerder naar voren is gebracht had Johannes van den Bosch zelf ook zijn bedenkingen omtrent de positie van de bevolking onder het door hem ontwikkelde systeem. De negatieve beeldvorming kreeg snel grote algemene bekendheid door het in 1860 voor het eerst uitgebrachte boek Max Havelaar, van bestuursambtenaar Eduard Douwes Dekker, beter bekend onder de naam Multatuli. Het was het begin van een strijd tussen liberalen en conservatieven, waarbij de eersten het Cultuurstelsel het liefst als een malafide systeem afschilderden en hun kritiek gebruikten als hefboom om het systeem uiteindelijk omver te werpen. Wat waren nu die nadelen voor de bevolking? Een bekende en breed gedragen mening is dat de Javaanse gemeenschap door het Cultuurstelsel een periode van verstarring had meegemaakt, met alle negatieve gevolgen van dien. Deze verstarring was veroorzaakt door het feit dat de enorme druk van het stelsel de Javaanse bevolking had gedwongen tot, zoals De Jong het stelt, “een inklinking op het gangbare sociaal-economische systeem, tot een toenemende verdeling van de grond, vergroting van het onderling hulpbetoon en een zich intensiverend communaal patroon”. Het individuele grondbezit was teruggedrongen en had plaatsgemaakt voor een communaliseringsproces.
Fasseur meldt ook een aantal mislukte aanplanten, waarvoor de lokale bevolking, wegens het mislukken van de geen vergoeding kreeg. Doorgaans was een veelgehoord excuus dat het weer òf te droog, òf te vochtig was. Bestuursambtenaren lieten liever achterwege om te vermelden dat de grond door het intensieve gebruik vaak gewoon uitgeput was. Fasseur betoogt verder dat de daling van de indigo-produktie gepaard ging met een daling van het plantloon en de stijging van het plantloon per huisgezin (zie tabel 2). Van dit lagere loon werd bovendien een bijdrage in de onderhoudskosten van de indigofabriekjes afgetrokken. Daarnaast werd er een steeds grotere arbeidsprestatie geëist.Van Niel noemt nog een interessant nadeel. Hij stelt dat het Cultuurstelsel de ontwikkeling in de weg heeft gestaan van een vrije arbeidsmarkt.
Tabel 2. Productie per bouw, plantloon per huisgezin en landrente per huisgezin 1840 – 1850
1840
1841
1842
1843
1844
1845
1846
1847
1848
1849
1850
Productie per bouw
52
43
38
38
34
31
46
36
36
28
22
Plantloon per huisgezin
f.12,73
f.9,02
f.8,56
f.9,37
f. 8,55
f. 8,06
f. 12,72
f. 9,11
f. 10,29
f. 7,27
f. 5,19
Landrente per huisgezin
f. 5,11
f. 6,38
f. 9,04
f. 9,11
f. 1,57 Fout?
f.12,42
f.7,45
f. 9,77
f. 12,50
f. 6,32
f. 10,46
In 1850 ontstond er zelfs een hongersnood in enkele residenties die volgens sommigen te wijten was aan de hoge belastingen. Ook werd langzamerhand steeds meer duidelijk dat niet alle producten even geschikt waren om onder het Cultuurstelsel te worden geproduceerd. In de jaren vijftig van die eeuw werd de verplichte aanplant reeds beperkt tot suiker en koffie. Vanaf de jaren zestig intensiveerde de strijd tussen de liberalen en de conservatieven zich. Met name het idee van verplichte arbeid stuitte de liberalen tegen de borst. Zij zagen liever dat de vrije arbeid, het liberale stokpaard, nu haar intrede in Indië ging doen. Dit streven werd nog verder onderbouwd omdat de liberalen sterke vermoedens hadden dat de Nederlandse regering een bepaalde vriendjespolitiek voerde met betrekking tot het gunnen van suikercontracten. Liberale ondernemers op Java waren om die reden ook in verzet gekomen tegen het stelsel, daar zij in deze situatie geen toegang konden krijgen tot een veelbelovende arbeidsmarkt.
Het idee van de verheffing van de bevolking drong ook door tot de nieuwe generatie bestuursambtenaren die naar Indië werden uitgezonden. Van Goor benadrukt echter dat deze verheffingsgedachte niet direct heeft geleid tot de afschaffing van het systeem. Van Goor stelt dat ook de conservatieven op den duur vonden dat verandering niet uit kon blijven.
Het einde van het Cultuurstelsel
De beëindiging van dit in financieel opzicht succesvolle stelsel begon omstreeks 1850. Het zou vanaf dat moment nog twintig jaar duren tot het werkelijk tot het verleden behoorde. Met de “zedelijke roeping” ten opzichte van de overzeese gebiedsdelen als argument, vormde zich in de jaren vijftig iets wat Fasseur omschrijft als “koloniale oppositie”, die aandrong op liberale hervormingen. Kamerlid Van Hoëvell sprak het Nederlandse volk in 1850 als volgt toe:
“Volk van Nederland, brandt u geen bloedschuld op het geweten? (…) Twee eeuwen lang heeft daar (op Java) uwe vlag gewapperd; twee eeuwen lang hebt gij er den scepter der overheersching gezwaaid; millioenen en millioenen zijn van de handenarbeid der inboorlingen in uwe schatkist gevloeid (…) en niets hebt gij hun teruggegeven (…)”
Rond deze tijd stonden de liberalen echter nog redelijk machteloos met hun denkbeelden. Het enige succes wat de liberalen bereikten was dat de duur van het Cultuurstelsel beperkt was: het regeringsreglement vermeldde in 1854 dat het Cultuurstelsel als overgangsstelsel werd gehandhaafd en dat het op den duur plaats zou moeten maken voor een systeem waarin vrije arbeid bestond, zonder tussenkomst van het bestuur.
Een tijdelijke piek van succes in het Cultuurstelsel in combinatie met tegenvallende resultaten van beperkte vrije arbeid maakte dat de steun voor afschaffing van het Cultuurstelsel in de jaren vijftig ook laag bleef. Hiermee kan dus gelijk een vraagteken worden gezet bij de veelgehoorde stelling dat de opkomst van de zelfbewuste, particuliere ondernemer het stelsel op den duur overbodig maakte. Het Cultuurstelsel was zeker niet aan verval onderhevig en de liberale experimenten met “vrije arbeid” waren een teleurstelling.
Vanaf 1852 werden de suikercontracten in ieder geval niet meer door het gouvernement gesloten. De ontevredenheid en het verzet tegen de manier waarop de uitgifte tot dan toe plaats vond, was de directe aanleiding. Tussen 1853 en 1857 volgde een groot onderzoek naar het voorstel of de suikercultuur niet anders kon worden geregeld, met als doel de druk op de lokale bevolking te verminderen. Het duurde daarna echter tot 1860 voordat er eindelijk een regeling tot stand was gekomen die het uitgeven van de nieuwe suikercontracten reguleerde. Deze regeling stelde tevens voorwaarden voor het verlengen van reeds bestaande suikercontracten. De liberalen drongen er bij de totstandkoming van deze regeling op aan dat het beginsel van openbare uitbesteding werd gehanteerd. Zodoende zou het contract worden gegeven aan die ondernemer die het gouvernement de gunstigste prijs kon bieden. Dit idee werd echter afgewezen, omdat de haalbaarheid ervan in twijfel werd getrokken.
Met ingang van 1862 ontstond er een nieuwe situatie. De koloniaalliberale partij, die voor die tijd in de oppositie zat, kreeg de regeringsverantwoordelijkheid toebedeeld. Met de liberalen aan de macht werd het begin van het einde van het Cultuurstelsel ingezet. Het duurde echter tot 1870 voordat de daadwerkelijke afschaffing een feit was geworden. Toenmalig minister E. De Waal slaagde erin een compromis te bereiken tussen de liberale wens om Java open te stellen voot de vrije ondernemers en de met name onder de conservatieven bestaande vrees dat de Javaanse boeren geen serieuze concurrent zouden kunnen zijn van het Europese bedrijfsleven. Door middel van twee wetten, de Suikerwet en de Agrarische Wet, werd de afbouw van het Cultuurstelsel geregeld en werd het verhuren van grond aan vrije ondernemers mogelijk. Dit betekende niet dat Europeanen grond mochten kopen. Als alternatief bestond er voor Europeanen de mogelijkheid om grond voor vijfenzeventig jaar in erfpacht te krijgen. Dit stelde ondernemers in staat te voorzien in een onderpand voor leningen en hypotheken.
Een uitzondering op deze regeling vormde de sawa”s die maximaal voor vijf jaar mochten worden verhuurd aan suikerondernemingen. Hiermee werd voorkomen dat bevolkingsgrond eigendom werd van veel kapitaalkrachtiger Europeanen.
De verplichte suikeraanplant nam geleidelijk af. In 1891 was het geheel overgenomen door vrije ondernemers. De gedwongen koffieaanplant werd niet zomaar opgegeven. In een enkel gebied bleef de koffiecultuur tot 1915 bestaan, zij het in een afgezwakte vorm.
Het einde van het Cultuurstelsel
De beëindiging van dit in financieel opzicht succesvolle stelsel begon omstreeks 1850. Het zou vanaf dat moment nog twintig jaar duren tot het werkelijk tot het verleden behoorde. Met de “zedelijke roeping” ten opzichte van de overzeese gebiedsdelen als argument, vormde zich in de jaren vijftig iets wat Fasseur omschrijft als “koloniale oppositie”, die aandrong op liberale hervormingen. Kamerlid Van Hoëvell sprak het Nederlandse volk in 1850 als volgt toe:
“Volk van Nederland, brandt u geen bloedschuld op het geweten? (…) Twee eeuwen lang heeft daar (op Java) uwe vlag gewapperd; twee eeuwen lang hebt gij er den scepter der overheersching gezwaaid; millioenen en millioenen zijn van de handenarbeid der inboorlingen in uwe schatkist gevloeid (…) en niets hebt gij hun teruggegeven (…)”
Rond deze tijd stonden de liberalen echter nog redelijk machteloos met hun denkbeelden. Het enige succes wat de liberalen bereikten was dat de duur van het Cultuurstelsel beperkt was: het regeringsreglement vermeldde in 1854 dat het Cultuurstelsel als overgangsstelsel werd gehandhaafd en dat het op den duur plaats zou moeten maken voor een systeem waarin vrije arbeid bestond, zonder tussenkomst van het bestuur.
Een tijdelijke piek van succes in het Cultuurstelsel in combinatie met tegenvallende resultaten van beperkte vrije arbeid maakte dat de steun voor afschaffing van het Cultuurstelsel in de jaren vijftig ook laag bleef. Hiermee kan dus gelijk een vraagteken worden gezet bij de veelgehoorde stelling dat de opkomst van de zelfbewuste, particuliere ondernemer het stelsel op den duur overbodig maakte. Het Cultuurstelsel was zeker niet aan verval onderhevig en de liberale experimenten met “vrije arbeid” waren een teleurstelling.
Vanaf 1852 werden de suikercontracten in ieder geval niet meer door het gouvernement gesloten. De ontevredenheid en het verzet tegen de manier waarop de uitgifte tot dan toe plaats vond, was de directe aanleiding. Tussen 1853 en 1857 volgde een groot onderzoek naar het voorstel of de suikercultuur niet anders kon worden geregeld, met als doel de druk op de lokale bevolking te verminderen. Het duurde daarna echter tot 1860 voordat er eindelijk een regeling tot stand was gekomen die het uitgeven van de nieuwe suikercontracten reguleerde. Deze regeling stelde tevens voorwaarden voor het verlengen van reeds bestaande suikercontracten. De liberalen drongen er bij de totstandkoming van deze regeling op aan dat het beginsel van openbare uitbesteding werd gehanteerd. Zodoende zou het contract worden gegeven aan die ondernemer die het gouvernement de gunstigste prijs kon bieden. Dit idee werd echter afgewezen, omdat de haalbaarheid ervan in twijfel werd getrokken.
Met ingang van 1862 ontstond er een nieuwe situatie. De koloniaalliberale partij, die voor die tijd in de oppositie zat, kreeg de regeringsverantwoordelijkheid toebedeeld. Met de liberalen aan de macht werd het begin van het einde van het Cultuurstelsel ingezet. Het duurde echter tot 1870 voordat de daadwerkelijke afschaffing een feit was geworden. Toenmalig minister E. De Waal slaagde erin een compromis te bereiken tussen de liberale wens om Java open te stellen voot de vrije ondernemers en de met name onder de conservatieven bestaande vrees dat de Javaanse boeren geen serieuze concurrent zouden kunnen zijn van het Europese bedrijfsleven. Door middel van twee wetten, de Suikerwet en de Agrarische Wet, werd de afbouw van het Cultuurstelsel geregeld en werd het verhuren van grond aan vrije ondernemers mogelijk. Dit betekende niet dat Europeanen grond mochten kopen. Als alternatief bestond er voor Europeanen de mogelijkheid om grond voor vijfenzeventig jaar in erfpacht te krijgen. Dit stelde ondernemers in staat te voorzien in een onderpand voor leningen en hypotheken.
Een uitzondering op deze regeling vormde de sawa”s die maximaal voor vijf jaar mochten worden verhuurd aan suikerondernemingen. Hiermee werd voorkomen dat bevolkingsgrond eigendom werd van veel kapitaalkrachtiger Europeanen.
De verplichte suikeraanplant nam geleidelijk af. In 1891 was het geheel overgenomen door vrije ondernemers. De gedwongen koffieaanplant werd niet zomaar opgegeven. In een enkel gebied bleef de koffiecultuur tot 1915 bestaan, zij het in een afgezwakte vorm.
Conclusie
De tijd van het Cultuurstelsel is een belangrijke periode geweest, zowel voor het “moederland” Nederland als voor Java en haar bevolking. De omvang van dit essay stelt enige beperkingen aan de wijze waarop de complexe gebeurtenissen rondom het Cultuurstelsel behandeld kunnen worden. De grote verschillen waarop het Cultuurstelsel zich in de verschillende delen van Java manifesteerde worden daardoor, net als andere onderwerpen, slecht in vogelvlucht behandeld. Desalniettemin kan er toch een goed beeld gegeven worden van de ontwikkelingen die in die tijd op Java plaatsvonden en kan worden ingegaan op de redenen van invoering van het Cultuurstelsel.
De invoering van het Cultuurstelsel ging niet alleen niet gepaard met het doel om van Java een commercieel wingebied te maken. Met een verlieslijdende “West” waren de kosten voor het moederland enorm opgelopen en met de oorlog op Java waren ook grote kosten gemoeid. Het was derhalve ook een noodzaak geworden. In Nederland zag met Indië als een voorwaarde voor het floreren van de economie in het moederland.
Opvallend is dat het idee van het Cultuurstelsel niet origineel is, maar is gebaseerd op oude systemen die reeds bestonden. Het was voor Van den Bosch een kwestie van analyseren en aanpassen. Een ander interessant aspect is de flexibiliteit van het systeem. Het stelsel werd aangepast naar lokale omstandigheden en werkte in de praktijk mede daardoor uitstekend. Ook was het niet zo dat het gehele systeem op elk niveau werd bestuurd door Europeanen. Ook het lokale bestuur werd ingeschakeld en deelde tevens mee in de winsten.
Het Cultuurstelsel was zeker een succes als er gekeken wordt naar het doel van de invoering ervan. De Nederlandse economie floreerde bijzonder goed op de uit Indië aangevoerde producten en van enige wanklank leek zeker in de beginfase van het systeem nauwelijks sprake. Het verzet tegen het stelsel was tweeledig: in de eerste plaats vanuit liberale hoek. De liberalen meenden dat het idee van verplichte arbeid niet meer thuishoorde in de tijd van toen en dat het de ontwikkeling van mogelijkheden van vrije ondernemers in de “Oost” in de weg stond.
Tevens was er sprake van de opkomst van gewetensbezwaren. De enorme winsten die naar Nederland vloeiden stonden in geen geval in verhouding tot de vergoedingen die de lokale boeren kregen uitbetaald. Wellicht dat deze gedachte, waarin niet zelden over uitbuiting van de lokale bevolking werd gesproken, in sterke mate heeft bijgedragen tot datgene wat later bekend zou worden als de “Ereschuld”. In ieder geval leidde de wens tot liberalisering en groeiende verontwaardiging over de vermeende uitbuiting van het Indische volk ertoe dat het Cultuurstelsel uiteindelijk werd afgeschaft. Met de machtsovername in de Nederlandse politiek van de liberale partij in 1862 werd deze afschaffing gestart. Het duurde echter nog tot 1870 totdat het Cultuurstelsel officieel afgeschaft kon worden. Dit had te maken met het sluiten van compromissen met de conservatieven, die vreesden dat de Javaanse boer door de Europese vrije ondernemers onder de voet gelopen zou worden.
De afschaffing van het Cultuurstelsel betekende echter niet dat de misstanden verdwenen. De het was een overgang naar een ander systeem, waarbij delen van het systeem, zij het in afgezwakte vorm, tot in het begin van de twintigste eeuw werden voortgezet.
”Volk van Nederland, brandt u geen bloedschuld op het geweten? (…) Twee eeuwen lang heeft daar (op Java) uwe vlag gewapperd; twee eeuwen lang hebt gij er den scepter der overheersching gezwaaid; millioenen en millioenen zijn van de handenarbeid der inboorlingen in uwe schatkist gevloeid (…) en niets hebt gij hun teruggegeven (…)
”Doelstelling van de ethische politiek was de koloniale bevolking zodanig te vormen dat zij zou kunnen komen tot politieke en economische zelfstandigheid.”
“Vlijt, vaderlijke tucht en het weldadig karakter onzer natie” is de zeer toepasselijke ondertitel van het boek “De proefkolonie” van Wil Schackmann. Daarin wordt minutieus uit de doeken gedaan hoe begin negentiende eeuw in Drenthe een werkkolonie voor de armen tot stand kwam. Het begon allemaal met een landelijke inzamelingsactie door de kersverse Maatschappij van Weldadigheid, onder voorzitterschap van prins Frederik, de jongste zoon van koning Willem I. Stuwende kracht achter het initiatief was de toen 38-jarige generaal-majoor Johannes van den Bosch, die later in het koloniale Indië het beruchte cultuurstelsel zou invoeren, een systeem van meedogenloze dwangarbeid.
Het boek beschrijft de aankomst en het leven van de eerste 52 kolonisten in het net aangelegde dorp Frederiksoord. De Maatschappij wilde verarmde landgenoten uit hun toestand van “diepe ellende en daaruit spruitende zedelijke verbastering” halen. In het nog woeste Drenthe zouden ze leren met landarbeid de eigen kost te verdienen. En daardoor vanzelf betere mensen worden. “Het weldadig karakter onzer natie” ging gepaard met een flink portie paternalisme en controlezucht. Het dorp werd omgeven met sloten opdat de kolonisten er niet vandoor zouden gaan. En “de desertie wordt door ene herkenbaare soort van kleding moeijelijk gemaakt”, constateerde een journalist.
Al lezende krijgt men het idee de kolonisten werkelijk te kennen, alsof het om een roman gaat. Voormalig kraker Schackmann heeft het voor elkaar gekregen om via een reeks historische bronnen een levensecht beeld te schetsen van de naar Frederiksoord gedirigeerde leden van de onderklasse, hun manier van leven en hun behandeling door de gegoede klasse. Hij heeft oog voor grappige details en laat iedereen in zijn waarde, ook de “weldadige” klasse. Een fascinerend boek over een bijna vergeten stukje vaderlandse geschiedenis.
”Zijn ideeën bleken in de praktijk niet te werken. Het leven in de koloniën was hard en het sterftecijfer hoog. Het was onmogelijk voor de “paupers” om weer omhoog te klimmen op de maatschappelijke ladder. ”
”Ondanks alle idealen is er weinig terecht gekomen van Van den Bosch’ uitgangspunt van verheffing van de armen door hen op te voeden tot arbeidzame boeren. Zij die een boerenbedrijf toegewezen kregen, begonnen met een enorme schuld aan de Maatschappij, die ze geacht werden met hun eigen landbouwopbrengsten gaandeweg in te lossen, tot ze vrije boer zouden zijn. Het lukte maar weinigen om uit de spiraal van schulden, betutteling, gedwongen winkelnering, degradatie en straf te ontsnappen.”
BIOGRAFISCH WOORDENBOEK VAN HET SOCIALISME EN DE ARBEIDERSBEWEGING
IN NEDERLAND
BOSCH, JOHANNES VAN DEN
https://socialhistory.org/bwsa/biografie/bosch
initiatiefnemer van de Maatschappij van Weldadigheid, is geboren te Herwijnen op 2 februari 1780 en overleden op zijn landgoed Boschlust nabij Den Haag op 28 januari 1844. Hij was de zoon van Johannes van den Bosch, chirurgijn en eigenaar steenfabriek, en Adriana Poningh. Op 2 september 1804 trad hij in het huwelijk met Catharina Lucretia de Sandol Roy, met wie hij vier dochters en drie zonen kreeg. Na haar overlijden op 10 februari 1814 hertrouwde hij op 28 oktober 1823 met Rudolphina Wilhelmina Elizabeth de Sturler, met wie hij twee zonen kreeg. Koning Willem I verhief Van den Bosch en zijn kinderen in 1835 in de adelstand met de erfelijke titel van baron en in 1839 met de titel van graaf.
Van den Bosch begon zijn loopbaan in 1797 in het leger van de Bataafse Republiek als luitenant der genie en werd op eigen verzoek in 1798 uitgezonden naar Batavia. Het Nederlandse koloniale gezag in de Indonesische archipel was beperkt. De nadruk had tot dan gelegen op handhaving van het handelsbelang. Als adjudant verbleef Van den Bosch in de nabijheid van de opeenvolgende gouverneurs-generaal en was hij nauw betrokken bij het begin van de overgang van handelskolonialisme naar territoriale koloniale expansie. Zijn kennis hierover publiceerde hij in de Atlas der overzeesche bezittingen van zijne majesteit den koning der Nederlanden: aan hoogst den zelven aangeboden (Den Haag 1817), die behoorde bij zijn grote, tweedelige overzichtswerk Nederlandsche bezittingen in Azia, Amerika en Afrika, in derzelver toestand en aangelegenheid voor dit rijk, wijsgeerig, staatshuishoudkundig en geographisch beschouwd, met bijvoeging der noodige tabellen, en eenen atlas nieuwe kaarten (Den Haag 1818). In zijn vrije tijd wijdde Van den Bosch zich bovendien aan daadwerkelijke drainage en landontginning in de ommelanden van Batavia met inzet van slaven en vrije boeren. In 1808 raakte hij in conflict met de nieuwe gouverneur-generaal H.W. Daendels. Hij kreeg eervol ontslag uit de dienst met de rang van kolonel, legde zich toe op zijn landerijen, maar in 1810 stuurde Daendels hem met zijn gezin terug naar Europa. Onderweg namen de Engelsen hem gevangen. In 1813, nog voor de bevrijding van de Fransen, was hij echter al terug in Nederland. Tussen 1813 en 1815 maakte hij zich daar verdienstelijk bij de vestiging van het gezag van koning Willem I, met wie hij de volgende kwart eeuw doortastend zou samenwerken bij de opbouw van Nederland als moderne Europese en koloniale natie. Hij steeg verder in militaire rang en bracht het tot generaal-majoor. Maar in 1819 werd hij op eigen verzoek op non-actief gesteld, teneinde zijn plannen met de in 1818 opgerichte Maatschappij van Weldadigheid te kunnen uitvoeren. De oprichting van de Maatschappij geschiedde door een select gezelschap onder auspiciën van prins Frederik, de zoon van de koning. Van den Bosch bracht de bedoelingen ervan onder woorden in de brochure Verhandeling over de mogelijkheid, de beste wijze van invoering en de belangrijkste voordelen eener algemeene armeninrigting in het rijk der Nederlanden, door het vestigen eener landbouwende kolonie in deszelfs Noordelijke gedeelte (Amsterdam 1818). Hij wees op het gevaar dat de (kerkelijke) bedeling een groeiende groep armen afhield van arbeid, terwijl arbeid het enige middel was om armoede te bestrijden. Landarbeid was daarvoor in het bijzonder geschikt en met ontginning van de ‘woeste’ gronden in Drenthe zouden twee vliegen in één klap geslagen worden. De armen leerden gedisciplineerd voor zichzelf te zorgen en het Nederlandse landbouwareaal nam in omvang toe. Aan dit koloniale ideaal werd, in navolging van de onderwijspedagoog J.H. Pestalozzi, een opvoedingsstrategie voor verweesde of gederailleerde jeugd verbonden, gericht op contact met ‘de akker’ en met buitenlucht. Lichamelijke oefening gold als voorwaarde voor een evenwichtige geestelijke ontwikkeing. De Maatschappij van Weldadigheid stichtte in Drenthe de ‘vrije’ koloniën Frederiksoord, Willemsoord en Wilhelminaoord en de gestichten Ommerschans en Veenhuizen. Vele steden werkten mee aan het onderbrengen van ‘hun’ armen. Ondanks alle idealen is er weinig terecht gekomen van Van den Bosch’ uitgangspunt van verheffing van de armen door hen op te voeden tot arbeidzame boeren. Zij die een boerenbedrijf toegewezen kregen, begonnen met een enorme schuld aan de Maatschappij, die ze geacht werden met hun eigen landbouwopbrengsten gaandeweg in te lossen, tot ze vrije boer zouden zijn. Het lukte maar weinigen om uit de spiraal van schulden, betutteling, gedwongen winkelnering, degradatie en straf te ontsnappen. Van den Bosch had zijn militaire contacten en nauwe relatie met de koning gebruikt om middels fondsenwerving onder particulieren een draagvlak te realiseren voor het opzetten van de koloniën. De Maatschappij gaf een blad uit, De Star, en stelde in tal van steden commissies in met leden, honorair leden en corresponderende leden, die geld bijeenbrachten ter ondersteuning van de koloniën. Ook vanuit de Oost en de West meldden zich contribuanten aan. De betere kringen beschouwden steun aan het initiatief als een concrete bijdrage aan de opbouw van Nederland, dat na de Franse bezetting voor het eerst een eenheidsstaat vormde. Maar er was van meet af aan ook kritiek. Isaac da Costa fulmineerde in zijn Bezwaren tegen de geest van de eeuw (1823) tegen particuliere ‘weldadigheid’ buiten kerkelijke kaders: ‘voor vijftig of zestig stuivers ’s jaars kan ieder, die maar wil, een weldadig en verlicht menschenvriend heeten, en niemand aarzelt een zoo fraaien koop te sluiten’. Ook uit meer verlichte hoek kwamen bezwaren. Van den Bosch maakte zich geen illusies over de geneigdheid van mensen tot hard werken en baseerde het dagelijks regime in de koloniën en gestichten op discipline en tucht: ‘Ik meen te mogen aannemen dat de grondslag van allen arbeid, boven en behalve dien welken de onmiddellijke vervulling der dierlijke behoeften vordert, het gevolg is van dwang’, stelde hij in 1829. Die dwang ging de utopisch socialist Robert Owen, geïnteresseerd in het experiment van de landbouwkoloniën met het oog op eigen Quaker-nederzettingen in Amerika, te ver. ‘De generaal schijnt over zeer onbeperkte macht te beschikken’, schreef hij tijdens een studiereis in 1824 over Van den Bosch. Hij prees echter diens betrokkenheid bij het ideaal van verheffing der armen en deelde diens uitgangspunt dat verbetering van de fysieke toestand van de armen een voorwaarde was voor mentale en morele verbetering. Van den Bosch heeft zich alleen in de beginjaren met hart en ziel aan dit project kunnen wijden. Hij vestigde zich in Frederiksoord en werkte hard aan de realisatie van de koloniën zonder de overzeese koloniën uit het oog te verliezen. In 1825 werd hij buitengewoon lid van de Commissie tot de Zaken der Protestantsche Kerk in Nêerlands Oost- en West-Indië.
In 1827 haalde de koning Van den Bosch weg bij de Maatschappij van Weldadigheid, teneinde als commissaris-generaal de bestuurlijke controle vanuit Nederland over Suriname en de Nederlandse Antillen te herstellen. In december 1827 arriveerde Van den Bosch op Curaçao. Na een tocht langs de andere eilanden kwam hij in april 1828 in Suriname aan. In augustus 1828 voer hij terug naar Nederland. In die acht maanden nam hij een aantal (weinig effectief gebleken) initiatieven inzake de handel en het bankwezen, gericht op vergroting van de economische bedrijvigheid en armslag van de koloniën. Het belangrijkst waren zijn pogingen in te grijpen in de verlopen bestuurlijke en sociale verhoudingen in Suriname, waarbij de kwestie van slavernij een voorname rol speelde. Van den Bosch had in 1818 in zijn Nederlandse bezittingen betoogd dat het verbod op slavenhandel een gunstig effect zou hebben op de levensomstandigheden van slaven, doordat men voorzichtiger met hen zou zijn, hen minder wreed zou behandelen en minder zwaar zou belasten. Ook zag hij een economisch gunstig effect. Om orde op zaken te kunnen stellen introduceerde Van den Bosch in juli 1828 in Suriname een 137 artikelen tellend Reglement op het beleid der regeering van de Nederlandsch West-Indische bezittingen (gedateerd 21 juli 1828). Het reglement verbond het bestuur van de kolonie expliciet aan de Nederlandse grondwet, stipuleerde gelijke burgerrechten voor alle vrijen, ongeacht godsdienst of kleur (artikel 116) en stelde dat de in Nederland geldende verordeningen over het armenwezen, onderwijs en kerkelijke zaken ook in de West-Indische bezittingen vorm moesten krijgen (artikel 111). Ten aanzien van het stelsel van slavernij als zodanig nam Van den Bosch een gematigd standpunt in, al greep hij het reglement aan om ook de positie van de slaven te verbeteren. Zo werd in artikel 117 bepaald dat slaven ‘in rechten’ niet langer als zaken zouden worden beschouwd maar als personen. Als mens verhielden slaven zich tot hun eigenaars als een onmondige tot een curator / voogd, die gemachtigd was vaderlijke tucht uit te oefenen. De overheid werd geacht misbruik en mishandeling van slaven tegen te gaan en de eigenaars hadden de plicht hun voeding, kleding en werktijden te verbeteren (artikelen 115 en 118). Zij kon echter niet verhinderen dat onwillige planters artikel 117 in 1832 weer afschaften. Van den Bosch’ reglement werd geformuleerd in een periode, waarin vooral in Engeland de slavernij onder toenemende openbare kritiek kwam te staan. Daarbij kritiseerden J.G. Stedman en later C.E. Lefroy ook het gedrag van de slavenhoudende en bestuurlijke elite in Suriname. Van den Bosch aanvaardde het beschermheerschap van een Surinaamse Maatschappij van Weldadigheid, een initiatief uit kringen van de middenstand, kleurlingen en joden, die geen toegang tot die elite hadden. Het belangrijkste resultaat dat Van den Bosch in Suriname wist te bereiken was de oprichting, tijdens zijn aanwezigheid in Paramaribo in 1828, van een Maatschappij ter Bevordering van het Godsdienstig Onderwijs onder de Slaven en Kleurlingen in de Colonie Suriname. In de praktijk betekende dit initiatief een effectieve strategie om de zwakke stemmen in Nederland vóór afschaffing van de slavernij tot zwijgen te brengen met een beroep op kerstening als voorwaarde voor emancipatie. Het politieke klimaat in Nederland veroorzaakte voor de slaven van Suriname en de Antillen een status quo, waarbij emancipatie naar een verre toekomst werd geschoven. De Maatschappij ter Bevordering van het Godsdienstig Onderwijs kreeg in 1829 een pendant in Nederland (in de wandeling de Haagsche Maatschappij genoemd), die qua organisatiestructuur sterk geleek op de Maatschappij van Weldadigheid. In tal van steden werd geld ingezameld onder vaste donateurs (vaak dezelfde mensen), die zich tevens konden abonneren op Berichten uit de Heidenwereld.
Net terug in Nederland benoemde de koning Van den Bosch nog in 1828 als gouverneur-generaal van Nederlandsch-Indië. Daar richtte Van den Bosch vanaf 1830 zijn beleid voor de derde keer in zijn loopbaan op de landbouwproduktie. De paternalistische dwang die ten grondslag lag aan de verkassing van armen en bedelaars uit de steden naar de landbouwkoloniën in Drenthe, verkeerde op Java in een stelsel van pure uitbuiting, ingegeven door een abstract staatsbelang en mogelijk ook door zijn persoonlijke ervaringen als grootgrondbezitter op Java. Nadat zijn bevoegdheden in 1833 door zijn benoeming als commissaris-generaal waren uitgebreid, slaagde hij er in korte tijd in om de koloniale begroting sluitend te maken door de invoering van het zogenoemde cultuurstelsel. Dit verplichtte de Javaanse boeren om een vijfde deel van hun landbouwgronden te bebouwen met exportgewassen, zoals koffie, suiker en indigo. In eerste instantie presenteerde Van den Bosch dit als voordelig voor zowel Nederland als de betrokken boeren, omdat in ruil voor de leveranties de grondrente zou worden afgeschaft. In de praktijk gebeurde dat laatste echter niet en werd het toezicht op de verplichte leveringen zo georganiseerd dat de boeren onder steeds grotere produktiedwang kwamen te staan. Van den Bosch combineerde de invoering van het cultuurstelsel met een doelgericht beleid ter bevordering van de fabrieksmatige katoenproduktie in Oost-Nederland, die mede tot doel had nieuwe werkgelegenheid te scheppen voor de groeiende onderklasse in de steden. Terug in Nederland, waar hij in 1834 minister van Koloniën werd, stelde hij steeds hogere eisen aan de financiële resultaten van Nederlandsch-Indië. Het beleid van Van den Bosch in Nederland, Suriname en Nederlandsch-Indië had telkens weer direct invloed op de levensomstandigheden van de meest kwetsbare groepen van de bevolking: van paupers in Hollandse steden, slaven op Surinaamse plantages en boeren in de Javaanse desa’s. Het ging hem daarbij niet zozeer om individuele lotsverbetering, maar hij relateerde de belangen van deze naamloze massa’s steeds aan het particuliere economische initiatief en het staatsbelang. Op het hoogtepunt van zijn loopbaan ging dat laatste voor hem zwaarder wegen dan de belangen van de landarbeiders en slaven. In 1839 accepteerde de Kamer niet langer de ondoorzichtigheid in het leningenbeleid tussen de overheid en de Nederlandsche Handel-Maatschappij, waarbij miljoenen uit de koloniale winsten heen en weer werden geschoven. Van den Bosch aanvaardde de verantwoordelijkheid en trad af als minister. In zijn laatste redevoering als minister verklaarde hij: ‘Doet de bronnen van den kolonialen bloei opdroogen, en de welvaart van ons vaderland verschroeit, onze scheepvaart, onze thans zo bloeiende handel zinken in het niet terug, en vele voorname takken van ons volksbestaan gaan teniet’. Hij stond toen al ver af van zijn oorspronkelijk engagement bij verbetering van de landbouw als tweesnijdend zwaard dat zowel de omgeschoolde pauper als de natie ten goede kwam. In 1842 keerde hij terug als lid van de Tweede Kamer namens Zuid-Holland. Na een korte ziekte overleed hij in januari 1844. De herinnering aan Johannes van den Bosch als oprichter van de Maatschappij van Weldadigheid wordt levend gehouden in het hedendaagse bezoekerscentrum in Frederiksoord, waar computers toegang geven tot een database die de vele kolonisten van de Maatschappij van Weldadigheid met naam en toenaam traceerbaar maakt in archieven. Die archief-erfenis is een kenmerk van de grote projecten van Van den Bosch in Nederland, in de Oost (de boekhouding van het cultuurstelsel) en in de West (slavenregisters).
EINDE ARTIKEL
” Mensen moesten keihard werken op het land. Ze begonnen met een schuld die ze, als ze mazzel hadden, in zestien jaar konden afbetalen. Tenminste, als ze niet dood gingen van de honger of door een ziekte, want honger had iedereen, en ziek was bijna iedereen vanwege de erbarmelijke omstandigheden. En velen stierven.”
DOORBRAAK.EUREINTEGRATIEPROJECT DE EERSTE WIJK: EEN KNIPOOG NAAR HONGER, ZIEKTE EN DWANGARBEID8 JUNI 2021
Een knipoog naar het verleden.” Het staat er echt. “Oude idealen nieuw leven inblazen.” Het gaat om de idealen van de Maatschappij van Weldadigheid, die in de negentiende eeuw arme mensen uit heel Nederland in strafkolonies in Drenthe aan de dwangarbeid zette. Een hedendaags reïntegratieproject voor baanlozen in Veenhuizen (gemeente Noordenveld) laat zich inspireren door dwangkolonies van vroeger. Wij zeggen net als de dwangarbeiders van de negentiende eeuw: “Wij willen niet, wij gaan niet werken in jullie projecten.”
De Eerste Wijk, een agrarisch bedrijf, is gevestigd in een voormalige strafkolonie in “gevangenisdorp” Veenhuizen. Bedelaars, landlopers, zieken, “onwilligen” en andere arme mensen werden daar vanaf 1822 heen gestuurd, vanuit heel Nederland. Gemeentebestuurders waren blij dat ze dat deel van hun bevolking dat alleen maar lastig en duur voor hen was, ergens konden dumpen. Mensen moesten keihard werken op het land. Ze begonnen met een schuld die ze, als ze mazzel hadden, in zestien jaar konden afbetalen. Tenminste, als ze niet dood gingen van de honger of door een ziekte, want honger had iedereen, en ziek was bijna iedereen vanwege de erbarmelijke omstandigheden. En velen stierven.
Strafkolonies als inspiratie
De boerderij in Veenhuizen is tegenwoordig verbonden aan de gevangenis daar, en werkgestraften verrichten er arbeid in de groenvoorziening. Maar De Eerste Wijk wil uitbreiden en grijpt daarvoor terug op het verleden: “Die sociale werkplaats van begin negentiende eeuw is een inspiratiebron voor De Eerste Wijk, maar we vullen het eigentijds in”, zegt bedrijfsleider Scholten. Op de boerderij zouden vluchtelingen, gehandicapten en andere arm gemaakte baanlozen met “afstand tot de arbeidsmarkt” te werk moeten worden gesteld.
We kwamen de gevangenisboerderij op het spoor toen we onderzoek deden naar de “parallelle” arbeidsmarkt. Die arbeidsmarkt is een proefballon van Start Foundation, en daar zouden mensen moeten gaan werken die niet op de “reguliere” arbeidsmarkt terecht kunnen. In feite is het een nieuw soort banenplan anno 2021, waar mensen zonder betaalde baan gedwongen worden om te gaan werken, voor soms minder dan het minimumloon en tegen minder dan reguliere arbeidsrechten.
Het moge duidelijk zijn dat wij als Doorbraak-activisten niet zoveel moeten hebben van de “parallelle” arbeidsmarkt. Wat ons betreft is het uiteindelijk vrij eenvoudig: óf je werkt in een betaalde baan met arbeidsrechten en een goed loon, óf je ontvangt een uitkering. Elke tussenvorm betekent een uitholling van de arbeidsrechten waar arbeiders al zo lang voor hebben gestreden.
Paternalisme
Toen we in eerste instantie lazen over het tewerkstellingsproject in Veenhuizen, en dat men zich zo expliciet laat inspireren door de Maatschappij van Weldadigheid, vielen we dan ook zowat van onze stoel. Je zou zeggen dat ook zij zich niet willen laten inspireren door dwangarbeid- en strafkolonies? Door een plek waar mensen leefden in schulden, met ziekte, honger, waar mensen stierven, onder onmenselijke omstandigheden en onder een bikkelhard regime?
Maar als je er iets langer over nadenkt, is het ook weer niet zo verbazingwekkend. De Maatschappij van Weldadigheid liet zich ook voorstaan op haar maatschappelijke verlichtingsidealen en het “verheffen” van de armen. Men predikte dat mensen zichzelf door arbeid en heropvoeding uit armoede en ellende konden trekken, en dat dat uiteindelijk goed was voor de hele maatschappij.
En ook qua arbeidsdwang en discipline liggen de twee projecten niet heel ver uit elkaar. De oprichter van de Maatschappij, Johannes van den Bosch, geloofde dat mensen gedwongen moesten worden om te werken, omdat ze het niet uit zichzelf zouden gaan doen. De bedenkers van de “parallelle arbeidsmarkt” geloven ook in de “tegenprestatie”, dat mensen wat terug moeten doen voor de maatschappij in ruil voor hun uitkering, en dat daar ook best wat dwang achter mag zitten.
Uiteindelijk zou je De Eerste Wijk dus inderdaad als hedendaagse voortzetting van de dwangarbeidkolonie in Veenhuizen kunnen zien. Natuurlijk zijn de omstandigheden onvergelijkbaar; mensen worden niet gedwongen om te verhuizen naar een andere plek in het land (alhoewel, dit kan wel volgens de Participatiewet). Lijfstraffen, voedselonthouding en opsluiting bij ongewenst gedrag zal niet gebeuren. Mensen zullen nu veel betere leefomstandigheden hebben, kortom, de dwangarbeid van nu is de dwangarbeid van nu.
Maar wat is gebleven: het paternalisme, en de rijke bazen en bestuurders die ons, aan de onderkant van de samenleving, vertellen wat we moeten doen, hoe we het best ons leven kunnen inrichten en welk werk nuttig is en welk werk niet. Dat onze sociaal-economische positie aan onszelf ligt, en dat we maar harder moeten werken. En bovenal: dat we het geld vooral niet moeten halen waar het zit, bij hen die de macht en het kapitaal hebben!
Inspirerend verzet
Wij laten ons liever inspireren door Marie Thérèse Rayé, een van de werkweigeraars in de Ommerschans, een andere onvrije werkkolonie van de Maatschappij van Weldadigheid. Haar gevleugelde woorden waren: “Je ne veux pas”, ik wil niet. Ze wilde wel werken, maar alleen als ze werd vrijgelaten. Hoewel Rayé stond geregistreerd als “ongeschikt tot den arbeid”, werd geprobeerd om haar te bewegen tot werk. Ze werd geslagen, opgesloten en uitgehongerd. Maar ze hield stand, ze liet zich niet dwingen. Wij voelen ons verbonden met de mensen die uit de veenkoloniën vluchtten naar de zogenaamde “desperado kolonies”, en hun eigen gemeenschappen in de buurt stichtten, omdat ze niet wilden of konden voldoen aan het barbaarse regime van de Maatschappij van Weldadigheid.
Het is fijn dat De Eerste Wijk haar inspiratie zo eenduidig kenbaar maakt. Dan kunnen wij ook duidelijk zijn: onze helden zijn Marie Thérèse en de desperado’s. We willen niet werken in jullie tewerkstellingsprojecten, waar we zelf geen enkele keuze in hebben, waar we onder het bijstandsregime zitten, waar we niet de reguliere arbeidsrechten hebben. We willen het niet, en we laten ons niet dwingen om het te doen.
Joris Hanse en Puk Pent
EINDE ARTIKEL
Reacties uitgeschakeld voor Noten 25 t/m 28/Crimineel Johannes van den Bosch
