Griekenland is een mooi land, maar voor mij is het de plek waar ik alles heb verloren.’ Yara* vluchtte als meisje van dertien met haar ouders, broertje en zusjes naar Europa. De boot leed schipbreuk. Yara was de enige van haar gezin die het ongeluk overleefde – een nachtmerrie die vanaf toen haar leven volledig beheerste. Totdat ze op haar zestiende voor het eerst naar Stockholm kon, naar de tante van haar moeder. ‘Mijn eigen bloed! Ik voelde me in Zweden weer levend, voor het eerst. Ik kon opnieuw beginnen.’ Ze ging er samen met achternichtjes naar school, leerde skiën en zwemmen. Maar het keiharde Europese asielsysteem maakte een einde aan deze gelukkige tijd: Yara werd in 2020 teruggestuurd naar Griekenland.

In datzelfde jaar werd Europa opgeschrikt door de verwoestende brand in het beruchte, overvolle vluchtelingenkamp Moria in Griekenland. Femke de Vries, belangenbehartiger Europees asielbeleid bij VluchtelingenWerk herinnert het zich goed. ‘No more Morias! Met die hartenkreet kondigde Eurocommissaris Ylva Johansson een nieuw, humaner systeem aan. We dachten dat de landen aan de buitengrens zoals Griekenland en Italië zouden worden ontlast en er een eerlijkere verdeling van vluchtelingen zou komen binnen de EU. Maar de laatste jaren is de toon verhard, en wat er nu ligt is het tegenovergestelde.’

Het Europees migratiepact kwam eind 2023 tot stand na jarenlang onderhandelen tussen de Europese Commissie, de lidstaten en het Europees Parlement. Het plan om asielzoekers na aankomst eerlijk over de landen te verdelen sneuvelde: de ‘Dublin’-regel dat asielzoekers in het eerste land van aankomst asiel moeten aanvragen staat er weer in. ‘Terwijl al heel lang duidelijk is dat de grenslanden het helemaal niet aankunnen,’ zegt De Vries. ‘En dat leidt weer tot gigantisch veel illegale en gewelddadige pushbacks op land en op zee: het kort na aankomst oppakken en uitzetten van vluchtelingen of het voorkomen dat ze een landsgrens bereiken. De Verenigde Naties en de Raad van Europa hebben zich hier heel kritisch over uitgelaten.’

De grensprocedure is in de eerste plaats bedoeld voor ‘kansarme’ asielzoekers. Daaronder vallen volgens het pact mensen uit ‘veilige landen’, een begrip dat ruim wordt uitgelegd. De Vries: ‘Marokko zal eronder vallen, terwijl lhbtiq+-personen daar grote problemen hebben, en ook Tunesië, waar oppositieleden vervolgd worden.’ Bovendien kun je naar een ‘veilig derde land’ worden teruggestuurd. ‘Dat is een land waar je niet vandaan komt, maar waar je bijvoorbeeld onderweg hebt verbleven.’

In het pact staat ook dat zo’n derde land in principe ‘veilig’ is als de EU er een overeenkomst mee heeft gesloten. De Vries: ‘Maar of de EU een overeenkomst sluit met een derde land zegt weinig over de daadwerkelijke bescherming voor vluchtelingen in dat land. Ook hoeft zo’n land het Vluchtelingenverdrag niet meer ondertekend te hebben om als ‘veilig’ te worden aangemerkt. Dat baart ons zorgen.’

EU DEALS MET MAURETANIE EN EGYPTE

Ondanks de mislukte deal met de president van Tunesië sloot de EU dit jaar alweer deals met Mauritanië en Egypte – twee landen met autocratische regimes en een slechte reputatie op het gebied van mensenrechten en vluchtelingenbescherming.

Naast ‘veiligelanders’ kunnen ook asielzoekers die met valse of zonder documenten reizen naar de grensprocedure worden verwezen. De Vries: ‘Maar veel asielzoekers hebben geen geldig document bij zich – soms nooit gehad, soms kwijtgeraakt of afgenomen. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor veel Syrische en Afghaanse vluchtelingen. Zij lopen dus óók het risico op detentie.’

Tineke Strik, hoogleraar migratierecht aan de Radboud Universiteit Nijmegen en Europarlementariër voor GroenLinks, deelt de zorgen. Ook betwijfelt ze of mensen in de grensprocedure wel een eerlijke kans krijgen. ‘Velen komen getraumatiseerd aan en gevangenschap is heel stressvol. Hoe vind je de rust en de hulp om goed je verhaal te kunnen doen? En na een afwijzing heb je maar vijf dagen om in beroep te gaan. Tijdens die procedure kun je al worden uitgezet.’ Dat dit laatste te voorkomen is met een spoedprocedure stelt haar niet gerust: ‘Hoe ga je die voeren? Er zijn veel te weinig advocaten, en in bijvoorbeeld Griekenland mogen veel hulporganisaties niet eens de kampen en detentiecentra in om mensen te helpen.’

Om het beeld nog somberder te maken: het pact beschrijft ook dat landen zich niet hoeven te houden aan allerlei beschermende regels in het geval van – vaag omschreven – crisissituaties. Als een land bijvoorbeeld vluchtelingen gebruikt om een EU-land onder druk te zetten (denk aan Belarus, dat doelbewust vluchtelingen de grens met Polen overstuurde), dan mag dat EU-land alle binnenkomende mensen gevangenzetten. De wereld op zijn kop: vluchtelingen worden gestraft omdat een land zich misdraagt.

Het pact biedt nauwelijks oplossingen voor de huidige problemen, zegt Strik. ‘Je moet uitgaan van vluchtelingenbescherming en gedeelde verantwoordelijkheid. Dan bouw je aan onderling vertrouwen en kunnen landen elkaar aanspreken op hun verantwoordelijkheid. Maar de lidstaten wilden dit niet en maakten in de laatste onderhandelingsfase handig gebruik van de druk die bij het Europees Parlement leefde om vóór de Europese verkiezingen de kiezer iets te “leveren”. En de grenslanden namen de zware taken voor lief omdat ze rekenen op steun voor grensbewaking en deals die vluchtelingen weghouden.’

Toch ziet Strik ook een lichtpuntje in het pact: ‘Er is een begin van verplichte solidariteit tussen de landen: de niet-grenslanden moeten een beperkt aantal asielzoekers overnemen van de grensstaten. Ze kunnen die verplichting ook afkopen met 20.000 euro per vluchteling, maar als er problemen ontstaan omdat landen te weinig asielzoekers overnemen, mogen ze geen doorgereisde asielzoekers meer terugsturen.’ Minder fraai is dat het ‘afkoopgeld’ gebruikt kán worden voor betere opvang, maar evengoed voor strengere grensbewaking.