Internationaal recht
In een genuanceerd betoog benadrukken de ambtenaren dat Israël als bezettende macht onder internationaal recht gehouden is de Palestijnse bevolking te beschermen tegen ongebreideld geweld en collectieve bestraffing. De praktijk wijst echter uit dat Israël zich ‘op geen enkele wijze geremd voelt’, schrijven zij.
De ambtenaren wijzen erop dat Israël met zijn inzet van excessief geweld, gebruik van witte fosfor, blokkade van civiele basisbehoeften en bevel tot verplaatsing van een miljoen burgers het internationaal recht schendt. Het argument van ‘zelfverdediging’ biedt daarvoor geen legitimatie, schrijven zij. Eerder deze week wees hoogleraar André Nollkaemper, lid van de Raad van Advies van The Rights Forum, al op die ondeugdelijke legitimering.
Oproep tot ingrijpen
Met zijn onvoorwaardelijke steun voor Israël biedt Nederland ruimte aan die ontsporing. De ambtenaren kunnen zich daarin niet langer vinden:
Als ambtenaren voelen wij ons geroepen om te staan voor het internationaal recht. Wij hebben de eed of belofte afgelegd op basis van de Grondwet en worden geacht, als integer ambtenaar, om rechtvaardig te handelen. De onvoorwaardelijke steun van ons kabinet aan Israël maakt ons medeplichtig aan de humanitaire catastrofe in Gaza. Dit kunnen en willen wij niet op ons geweten hebben.
De ambtenaren roepen op tot urgent ingrijpen om een humanitaire ramp te voorkomen. Het kabinet dient het buitensporige Israëlische geweld ‘in de meest krachtige termen’ te veroordelen en van Israël te eisen de blokkade van de Gazastrook op te heffen en noodhulp toe te staan.
Ook dient het kabinet volgens de initiatiefnemers met één maat te meten. Daarbij wijzen zij op het verschil met de Nederlandse reactie op het Russische geweld tegen de burgerbevolking van Oekraïne. Zij besluiten hun oproep als volgt:
Laat het recht en uw menselijkheid spreken, in alle gelijkheid en eerlijkheid, en laat politieke macht en de kleur of de religie van slachtoffers niet bepalend zijn voor uw handelen.
Tweede brief
De noodkreet van de ambtenaren komt bovenop een brief van 350 ambtenaren van het ministerie van Buitenlandse Zaken waarover NRC bericht. In de deze vrijdag aan de ministers Bruins Slot (CDA) en Schreinemacher (VVD) verstuurde brief wordt kritiek geuit op het standpunt van de regering als ‘selectief’ en ‘inconsistent’. Het niet veroordelen van Israëls disproportionele reactie strookt niet ‘met de missie van ons ministerie, de waarden van Nederland en ons bredere buitenlandbeleid’, schrijven de ambtenaren volgens NRC.
Ook ‘het uitblijven van medeleven met en sympathie voor Palestijnse burgerslachtoffers’ wordt door de briefschrijvers aangekaart. Dat zou te wijten zijn aan het ‘institutioneel racisme’ binnen het ministerie. Palestijnse levens worden daarom ‘als minder waard beschouwd’. ‘Het ene slachtoffer lijkt het andere niet te zijn’, citeert NRC uit de brief. De 350 ondertekenaars verlangen dat de regering ‘met klem inzet op een staakt-het-vuren en deëscalatie’.
Den Haag, werk nú aan vrede
Beide brieven sluiten aan bij de eerdere oproep van The Rights Forum voor een weloverwogen reactie van de regering op de slachting die Hamas op 7 oktober aanrichtte. Met zijn reactie zet het kabinet de poort open voor Israëlische oorlogsmisdaden, schreven wij.
In een nieuwe video stellen we de onverantwoorde handelwijze van het kabinet aan de kaak. Net als de ambtenaren roepen wij de politiek in een petitie op tot onmiddellijke koerswijziging waarbij concrete actie voor een politieke oplossing van de kwestie-Palestina voorop staat. Daarbij dienen het wegnemen van de oorzaken van het conflict en naleving van de internationale rechtsorde als leidraad. Onze petitie werd in enkele dagen al ruim 15 duizend maal getekend.
Een groep rijksambtenaren wil dat het Nederlandse kabinet Israël zo snel mogelijk “een halt toeroept en onschuldige burgers beschermt”. “Laten we niet toekijken hoe zich een humanitaire catastrofe ontvouwt”, schrijven ze.
In een oproep, die inmiddels 267 keer is ondertekend door ambtenaren van alle ministeries, veroordelen ze de “gruwelijke” aanvallen van Hamas op onschuldige Israëlische burgers. Maar ze noemen de reactie van Israël in Gaza “disproportioneel” en “buitensporig”.
Nederland telt ruim 138.000 rijksambtenaren. De groep die de oproep heeft ondertekend vindt dat de ambtenaren door de houding van Nederlandse kabinet medeplichtig worden gemaakt. “Dit kunnen en willen wij niet op ons geweten hebben.”
Geweten
De oproep is in handen van de NOS, na berichtgeving in de De Telegraaf. De ambtenaren schrijven dat ze zich zorgen maken over de onvoorwaardelijke steun van de internationale gemeenschap, inclusief het Nederlandse kabinet, aan Israël.
Ze stellen dat Israël in het verleden vaker internationale regels heeft overtreden en VN-resoluties naast zich neer heeft gelegd en vinden dat het “excessieve geweld” onmiddellijk moet stoppen. “We hebben geen seconde te verliezen.”
De ambtenaren roepen het kabinet verder op tot een “uiterste inspanning” om invloed uit te oefenen op Israël zelf, de Europese Unie, de VS en de VN Veiligheidsraad en daarvoor alle diplomatieke kanalen aan te boren. “Roep op tot de-escalatie, zorg voor dialoog, zet alles op alles om blijvende vrede te bewerkstelligen.”
Naast de brief van de rijksambtenaren heeft NRC een brief in handen van ambtenaren op het ministerie van Buitenlandse Zaken. Die groep stelt onder andere dat Palestijnse burgerdoden minder scherp worden veroordeeld dan Israëlische.
Volgens de groep komt dat omdat “institutioneel racisme ons buitenlandbeleid vormgeeft”. Ze willen dat Nederland inzet op de-escalatie. De brief zou door ruim 350 ambtenaren zijn ondertekend.
Ook onder ambtenaren van de Europese Unie is een brief opgesteld. Hierin bekritiseren ze onder meer de “onvoorwaardelijke steun” die Commissie-voorzitter Von der Leyen uitsprak aan Israël.
Uniek
De brieven van ambtenaren zijn opvallend. “Ambtenaren zijn meestal loyaal aan hun minister”, zegt hoogleraar staatsrecht Wim Voermans in Nieuws & Co op NPO Radio 1. “Dit is redelijk uniek.”
Volgens Voermans is de vrijheid van meningsuiting van ambtenaren beperkt. “Ambtenaren hebben in Nederland grondrechten, maar daar is een grens getrokken in de Ambtenarenwet. Het moet zich wel goed verhouden tot je eigen functioneren en de openbare dienst mag niet gecompromitteerd worden door jouw meningsuiting.”
Toch mag er veel, stelt Voermans. Hij verwijst naar de antikernwapendemonstraties in de jaren 80, waar ook medewerkers van Defensie bij aanwezig waren. “Daarvan zeggen we eigenlijk: dat moet kunnen. Het zorgt er niet voor dat defensiepersoneel niet functioneert.”
Dat ligt anders voor ambtenaren van Buitenlandse Zaken die zich uitspreken tegen de houding van het kabinet in het conflict in Israël. “Als je bij Buitenlandse Zaken werkt en je zit heel dicht op de relaties tussen Nederland en Israël, dan wordt dat wel wat lastiger.”
Gesprekken
Het ministerie van Buitenlandse Zaken erkent in een schriftelijke reactie dat de discussie op de werkvloer speelt, “net als in andere organisaties”. Inmiddels zijn er gesprekken geweest tussen de dagelijkse leiding van het ministerie en ambtenaren. Volgens het ministerie ging het om een open gesprek “waarin er ruimte was voor ieder om zorgen te delen”. De komende tijd verwacht het ministerie vaker dit soort gesprekken te voeren.
Toch benadrukt het ministerie dat persoonlijke meningen van ambtenaren het werk niet in de weg mogen zitten. “Ambtenaren hebben natuurlijk, zoals elke burger, privé-opvattingen”, schrijft het ministerie. “Hun advisering moet onafhankelijk en onpartijdig zijn in dienst van het algemeen belang.”
Akilli begon intern vragen te stellen via mails. Waarom mogen Israëlische schepen met wapens aanmeren in de Rotterdamse haven? Waarom faciliteert de gemeente een wapenbeurs in Rotterdam, waar wapens worden tentoongesteld die het Israëlische leger inzet? En waarom kleurde de Erasmusbrug in het geel-blauw van Oekraïne, maar is hetzelfde niet mogelijk voor Palestijnse slachtoffers? “Dit is structureel selectief omgaan met de grondwet. Het één geldt voor Oekraïne, het ander voor Palestina”, zegt Akilli.
De Rotterdamse ambtenaar kreeg een officiële waarschuwing voor het vermeend ‘lastigvallen van een collega van een ander cluster’ die hij mailde over de wapenbeurs in Ahoy. Hij zegt de afgelopen anderhalf jaar structureel tegen intimidaties en sancties aan te lopen. Ook is hij meermaals gevraagd ‘zijn neutraliteit te bewaren’. “Welke neutraliteit? Nederland heeft het Genocideverdrag verankerd in de grondwet. Ik vraag de gemeente slechts om te handelen naar de grondwet.”
Foeigesprekken
Waarom houdt de overheid zich niet aan haar eigen verdragen? Amsterdamse en Rotterdamse gemeenteambtenaren roepen in een petitie hun werkgevers op om te stoppen met het sanctioneren van medewerkers die zich kritisch uitspreken over de Nederlandse steun voor Israël. Ze spreken van waarschuwingen, ‘foeigesprekken’ en ‘zorgen over emotionele betrokkenheid’ van medewerkers.
In de petitie schrijven de ondertekenaars onder meer: ‘Volgens gezaghebbende instituties vindt er in Gaza een genocide plaats. Het Internationaal Strafhof heeft een arrestatiebevel uitgevaardigd tegen premier Netanyahu. Wie de oorlogsmisdaden op 7 oktober veroordeelt zonder in dezelfde adem de oorlogsmisdaden die eraan voorafgingen en erop volgden dezelfde behandeling te geven, ondermijnt het internationaal recht.’
De petitie leidde vorige week tot vragen van Denk en D66 aan het Rotterdamse college. Inmiddels is de petitie ondertekend door meer dan vierhonderd ambtenaren die veelal werkzaam zijn bij de gemeenten Amsterdam en Rotterdam. Trouw sprak zeven van hen, de meesten anoniem, uit vrees voor gevolgen voor hun baan.
‘Blind voor onrecht in Gaza’
Na de dodelijke aanval van Hamas op 7 oktober 2023 hees de gemeente Amsterdam de Israëlische vlag voor één dag. Een Amsterdamse ambtenaar merkte tijdens een overleg op dat veel Palestijnen in de stad zich niet gehoord voelden. “Er werd met ogen gerold. Bij het volgende overleg was ik niet uitgenodigd. Er bleven alleen mensen over die niet heel kritisch zijn op Israël.”
‘Door dit alles slapen sommige collega’s slecht. Je krijgt het gevoel dat Nederland blind is voor al het onrecht in Gaza’
Sommige ambtenaren zeggen door leidinggevenden aangesproken te zijn op hun kledingkeuze, zoals een trui waarop een watermeloen – symbool van Palestijns verzet – staat afgedrukt. “Dat zou te activistisch zijn. Maar regenboogsymboliek en Black Lives Matter-logo’s mogen wel”, zegt een van hen. “Door dit alles slapen sommige collega’s slecht. Je krijgt het gevoel dat Nederland blind is voor al het onrecht in Gaza.”
Druk van gemeentebestuurders
Ook het socialemediagebruik van gemeenteambtenaren ligt onder de loep. “De eerste keer was ik op vakantie. Ik kreeg een telefoontje van mijn leidinggevende”, vertelt een van hen. “Of ik voorzichtig wilde zijn met mijn likes. Ik likete eind 2023 en begin 2024 posts over Israëlische bombardementen op vluchtelingenkampen en andere gebeurtenissen waar de Nederlands media in eerste instantie niet over berichtten. Later liet de leidinggevende doorschemeren dat hij onder druk werd gezet door gemeentebestuurders om mij daarop aan te spreken.”
“Als je je uitspreekt over Gaza, en dat valt op, of je wordt gesnitched (verklikt, red.), dan wordt je op je schouders getikt”, zegt een ervaren ambtenaar, die zich geregeld uitspreekt over de Nederlandse steun aan Israël. “Ik heb de ambtsbelofte afgelegd; dan ben je er niet alleen om de grondrechten van Nederlandse burgers te beschermen, maar ook die in de rest van de wereld. Deze grondrechten worden zo ontzettend grof met voeten getreden in Gaza, met Nederlandse steun aan Israël. Collega’s die zich hierover uitspreken krijgen reprimandes. Die mensen wil ik steunen.”
Loyale tegenspraak
“Merkwaardig”, zegt Frits van der Meer als hem verschillende voorbeelden worden voorgelegd. De hoogleraar vergelijkende bestuurskunde aan de Universiteit Leiden ziet het als een kerntaak van ambtenaren om zich uit te spreken en bestuurders te adviseren. Ook als hun advies tegen het beleid in gaat. Daar bedacht hij met collega Gerrit Dijkstra in 2015 een term voor: loyale tegenspraak. “Je moet je mond open blijven trekken. En de overheid moet daar ruimte voor bieden. Maar die kritiek moet wel intern gebeuren. Je kunt als ambtenaar niet publiekelijk tegen het beleid in gaan.”
Daarom vindt Van der Meer dat de ambtenaren met hun petitie een grens overgaan. “Een beroep op de ambtseed om politiek beleid daadwerkelijk te veranderen, gaat niet op. Dat is aan de politiek en de rechter, niet aan een onverkozen ambtenaar.” Ook merkt hij op dat ambtenaren voorzichtig moeten zijn met hun socialemediagebruik. “Je blijft wel het gezicht van de gemeente.”
Ook als dat beleid een regime steunt dat genocide pleegt? “Het is niet dat ik geen begrip heb voor de ambtenaren”, zegt de hoogleraar. “Het gaat hier niet om de inhoud, maar om de rol als ambtenaar zoals die is vastgesteld in de Ambtenarenwet.”
Waar het schuurt
De gemeenten Amsterdam en Rotterdam bevestigen dat er gesprekken plaatsvinden met medewerkers die zich uiten over maatschappelijke kwesties. Sinds de Maccabi-rellen faciliteert Amsterdam gesprekken met medewerkers bij wie ‘emoties spelen’ rond de oorlog in Gaza, onder leiding van ‘gespecialiseerde gespreksleiders’. Rotterdam doet iets soortgelijks, zegt woordvoerder “We voeren een gesprek over waar het schuurt, waar het kan schuren en over de gedragscodes voor ambtenaren.”
Volgens die gedragscode mogen medewerkers zich uitspreken over maatschappelijke kwesties, zolang zij daarmee het ‘functioneren van de gemeente niet schaden’. “En dan kom je in een enorm grijs gebied”, zegt hoogleraar Van der Meer. Volgens hem zijn er drie opties voor de ambtenaren die zich niet kunnen verenigen met het Nederlandse beleid. “Zich erbij neerleggen, een klokkenluidersmelding doen, of de ultieme optie: vertrekken. Je kan altijd nog de politiek in gaan.”
Een vernieuwde ambtseed
Niet iedereen is het daarmee eens. Zo riep Erik Pool, programmamanager Dialoog en Ethiek bij de Rijksoverheid, in januari op tot een openbaar debat over een ‘morele ondergrens’ in het handelen van ambtenaren, met oog op de Nederlandse houding tegenover Israël. “Dat is tot op heden nog niet of onvoldoende gedaan, door ons als beroepsgroep”, schreef hij op zijn LinkedIn-account. Volgens Pool is het juist aan ambtenaren om beleid dat in strijd is met de grondwet te bekritiseren, en mogelijk niet uit te voeren.
De Rotterdamse projectmanager Akilli is niet van plan om zich erbij neer te leggen en moedigt zijn vakcollega’s aan om zich ook uit te spreken. Hij beroept zich op de nieuwe ambtseed die dit jaar inging. Daarbij zweren ambtenaren vooral trouw aan het algemeen belang en de grondwet, en niet aan politieke leiders. “De toeslagenaffaire was voor mij een belangrijke motivatie om ambtenaar te worden en op te staan tegen onrecht. Als dit beleid een lopende genocide steunt, hebben we naast onze primaire loyaliteit aan de grondwet, ook nog met de menselijke kant te maken. Ik ben geen robot.”
EINDE